1-rasm: Ishlab chiqarilgan elektr tokini qabul qiluvchi birlamchi stansiya
Elektr tokining inson organizmiga ta’siri
Elektr toki inson organizmi uchun katta xavf bo‘lib hisoblanadi. Inson organizmi orqali
elektr toki o‘tganda, elektrdan jarohatlanish kelib chiqadi: muskullar qisqaradi; ko‘z qorachig‘i
kengayadi;
miya faoliyati buziladi; tana qiziydi; teri kuyishi mumkin; organizmada biologik
o‘zgarishlar kuzatiladi; organizmda qutblanish kuzatiladi va hokazo.
Dastlab barcha muskullar qisqarishi, tok urishi,
elektr tokidan kuyish, turli xil
ko‘rinishdagi dog‘(belgi)lar hosil bo‘lishi kuzatiladi. Elektr tokining ta’sirida og‘ir jarohatlar
yuzaga kelishi, inson hattoki o‘lishi mumkin.
Elektr tokining urishi natijasida inson hushsizlanib, buning natijasida qon aylanish tizimi
ishdan chiqib, fibrillyasiya yoki yurak faoliyati izdan chiqishi mumkin. Fibrillyasiya deb yurak
muskullarining alohida tolalari(fibrillari)ning xaotik(tartibsiz) holda ishlashi, ya’ni yurak turlicha
qisqarib-kengayishi tushuniladi. Tashqi fibrillyasiya kuzatilganda insonning yurak urishidagi puls
deyarli sezilmaydi. Bu holatda inson organizmi uzoq vaqt davomida me’yorida
ishlay olmaydi,
o‘z vaqtida birinchi tibbiy yordam ko‘rsatilmasa, insonda klinik o‘lim kuzatilishi mumkin. Klinik
o‘lim 5-6 minut davom etishi mumkin. SHu davrda jarohatlangan shaxsga to‘g‘ri birinchi yordam
ko‘rsatilmasa klinik o‘lim biologik o‘limga o‘tadi.
Elektr tokidan kuyish elektr tokida ishlab turgan qurilma, dastgohlami qoidaga xilof holda
uzilganda, ya’ni simlar to‘la izolyasiya qilinmagan holda, elektr yoy hosil bo‘lganda, yuqori
kuchlanish bilan ishlayotgan elektr qurilmalari ochiq simlariga hamda qisqa tutashuvga yaqin
turilganda va shu kabilarda hosil bo‘ladi. Kuyish to‘g‘ridan-to‘g‘ri tok o‘tkazuvchi qismlar bilan
kontaktda bo‘linganda ham yuzaga kelishi mumkin. Elektr tokidan kuyish og‘ir ko‘rinishdagi
kuyish kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin va buni davolash juda ham qiyin kechadi.
Ayniqsa teri to‘qimalarining ichki qatlamlarigacha kuyganda bu holat yaqqol namoyon bo‘ladi.
Elektr toki ta’siridan tanada hosil bo‘ladigan belgilari inson organizmiga tokning kirish va
chiqish joylarida kuzatiladi. Bu kulrang parda bilan qoplangan sariq rangli ko‘rinishda bo‘lib,
tananing shu qismidagi teri hujayralari o‘lgan holatda bo‘ladi.
Elektrojarohatlanish inson organizmidan o‘tayotgan tok kuchiga, tok chastotasiga,
organizmning
fiziologik holatiga, tok ta’sirining davomiylik vaqtiga, organizmdagi va ishlab
chiqarish sharoitidagi tok yo‘liga bog‘liq bo‘ladi. Organizm uchun eng xavflisi 50 – 500 Gs
chastotali elektr toki hisoblanadi.
Agar inson tanasi quruq, toza va jarohatlanmagan holatda bo‘lsa, 10 V kuchlanish ta’sirida
uning qarshiligi 100 000 Om ga teng bo‘ladi. Terida biror jarohatlanish bo‘lsa, tananing qarshiligi
birdaniga kamayadi (1000 Om gacha). Bundan ko‘rinadiki inson tanasining qarshiligi chiziqli
holatda uzgaruvchan hisoblanmaydi. CHunki kuchlanishni 10 V dan 140 V ga o‘zgartirsak, inson
tanasining qarshiligi bir necha o‘n mingdan 800 Om ga qadar pasayib ketishi mumkin. Inson
tanasidan o‘tayotgan tok xavfliligi ortib boradi. Elektr xavfsizligi bo‘yicha hisoblash ishlarida
inson tanasining qarshiligi:
1000 Om
deb qabul qilingan.
Inson tanasidan o‘tayotgan tok kattaligini Om qonuni bo‘yicha
shartli ravishda
quyidagicha aniqlanadi:
bu erda
- zanjiming ikki nuqtasidagi kuchlanish bo‘lib, bu erda inson tegib turgan nuqtalar
hisobga olinadi, V.
Inson organizmiga ta’sir etishini bilgan holda, barcha o‘quv laboratoriyalarida tajriba
maqsadlarida 12 – 42 V kuchlanishli elektr toklari ishlatiladi. Lekin shuni ham eslatib o‘tish
joizki, birinchidan, bunday kuchlanishdagi tok ham insonning kaftlari, bug‘inlari, bo‘yin va
elkalarining yumshoq pardali qismlariga ta’sir etishi, yoki tanaga uzoq muddat ta’sir
etishi
natijasida halok qilishi mumkin. SHuning uchun ham laboratoriyada o‘tkaziladigan har kanday
elektr bilan bog‘liq bo‘lgan tajribalar o‘qituvchi yoki laboratoriya rahbari nazorati ostida
o‘tkaziladi.
Tayanch so‘z va iboralar:
Elektr toki,tok kuchi, kuchlanish, qarshilik, o‘tkazgich, elektr tarmog‘i, izolyasiya,elektr
xavfi,yuqori kuchlanish, past kuchlanish, transformator, insonning elektr qarshiligi,
Sinov savollari:
1.Fanning maqsadi nimalardan iborat?
2.Elektr tokining turlari deganda nimani tushunasiz?
3.YUqori va past kuchlanishli toklaming farqi nimada?
4.O‘quv laboratoriya ishlari uchun qanday kuchlanishli tokdan foydalaniladi?
5.Hisoblash ishlari uchun insoning elektr tokiga qarshiligi necha OM qabul qilingan?
6.Insoning elektr tokidan jarohatlanish darajasi qaysi omillarga bog‘liq?
