|
Qoraqolpoq davlat universiteti ekologiya va fiziologiya
|
| bet | 7/50 | | Sana | 14.06.2024 | | Hajmi | 424 Kb. | | #263569 |
Bog'liq биогеография лекция узбTopshiriq va savollar.
1.Biosfera deganda nimani tushunasiz
2. Hayotning tarqalish chegaralarini ko'rsating
3. Tiriklikning biomassasini aniqlang
4.Produtsent, konsument, redutsent organizmlarning biosferada ro'li qanday
3- Ma'ruza.
Biosferadagi moda almashinishi.
Rejasi:
1. Biosferadagi biologik (kichik) aylanish.
2. Biosferadagi geologik (katta) aylanish.
3. Biosferadagi uglerod, azot va kislorod aylanishi.
Energiya aylanishi avval aytib o'tganimizdek moda almashinuvi bilan bog'liq bo'ladi. Moddalarning kichik (biologik) aylanishi ya'ni organizmlarning qurg'oqchilikni tuproq orasidagi va gidrosferadagi suv va organizmlar o'rtasidagi aylanish. Moddalarning katta aylanishi (geologik) quruqlik va butun jahon okean orasida kechadi. Quruqlikdagi kichik aylanish jarayonida o'simliklar suvdagi gazni va erigan mineral moddalarni singdiradi, undan organik moddalarni ishlab chiqaradi. Nafas olish jarayonida o'simlik o'zining tanasidan uglekiskiy gazni ajratib chiqaradi. Organik moddalarning ko'pchilik bo'limi konsument organizmlar va redutsentlar orqali mineral moddalarga aylanib tuproqqa aralashadi.
Gidrosferada o'zining kichik modda aylanishiga ega, u suvdagi erigan tuzlarni gazlarning ko'pchilik bo'lagini o'ziga oladi. Bu moda aylanishda bosh rolni suv yuzasidagi mikroskopik, xlorofilli vodorosllar bajaradi. Bu o'simlik organizmlari to'lqin oqimlari bilan ilgarilab yurib, ma'lum bir ekologik guruhni paydo etadi, bunga fitoplanktonlar deyiladi. Ular mayda organizmlarga oziq bo'ladi. Plankton organizmlar suv qatlamida faol hayot kechiradigan - nektonlarga, Shuningdek, okena etagining hayot kechiradigan organizmlar - zoobentoslarga yemish bo'ladi. Umuman yer yuzidagi aylanish bu ayrim kimyoviy elementlarning aylanishidan iborat. Shulardan uglerod, azot, kislorod, fosfor aylanishlaridan iborat.
Шуларнинг ичида biosferada барча жараёнларда =атнашадиган бу ugleroднинг айланиши щисобланади. Bunday мураккаб кимёвий элементларнинг аралашмасидан ташкил топган biosferada uglerod бош ролни ыйнайди. Uglerod бирикмаси табиатда щар доим paydо былиб o’zgаriб tarqalади. Uglerod асосан uglekiskiy gazdаn тирик танага, ундан тирик танадан uglekislıy gazgа o’tiб туради. Шунинг билан бирга uglerodнинг bir bo’lаgi айланишдан чи=иб =олади, улар okean жинслари =олди=ларининг ko’pчilik bo’limi qazиlma бойликларда (тош ko’mir, neft, gazlаrdа) учрайди. Nоorganik бирикмалардан organik моддаларнинг paydо былишига, fotosintez жараёнининг амалга ошиши, bu жараёнга =атнашувчи organizmlаr -fitoavtotroflar дейилади.
Ular organik moddalarni tuzish uchun quyosh energiyasidan foydalanadi. Xemotroflar esa - organik moda tuzish uchun kimyoviy reaktsiya natijasida bo'linib chiqqan energiyani foydalanadi, biroq oz miqdorda bajaradi. Shuning bilan birga o'simliklarda assimilyatsiya jarayonida o'sish va rivojlanishda boshqa bir qator jarayonlar vujudga keladi, unga havoda va suvda erigan kislorod foydalaniladi. Tirik organizmlarning tkanlarining oksidlanishi natijasida uglekisliy gaz bo'linib, u nafas olishni buzadi. Nafas olish - bu sutkalik jarayon. Ko'pchilik organizmlar nafas oladi faqatgina anaerob organizmlardan tashqari. Tabiatda uglekisliy gazning daragi o'lik organik moddalarning tarqalishidan paydo bo'ladi. Uglekisliy gazning tabiatdagi zaxirasi o'simlik va hayvonlarning chirishidan to'ltiriladi.
Uglerodning okeandagi aylanishi ma'lum darajada avtonomik bo'ladi. Fitoplanktonlar tomonidan paydo bolgan organik moddalar okeanning zooplankton, zoobentos, nekton organizmlari tomonidan foydalaniladi. Ushbu organizmlarni nafas olish jarayonida ajralib chiqqan uglekislota va ularning o'liklarining tarqalishidan uglekislota dengiz suvida erib, ularning ko'pchilik miqdori, suv tubidagi cho'kindi jinslarning tarkibiga kirib, ko'p ko'p yillargacha aylanishdan chiqib qoladi.
Bundan tashqari atmosfera bilan okean orasida uglekislota almashinib turadi. Shuning uchun SO2 ning miqdori atmosfera bilan okean suvining yuzasidagi SO2 miqdori bilan teng bo'lib turadi.
Dunyo okeani SO2 ning atmosferadagi kontsentratsiyasini boshqaruvchi xizmatini bajaradi.
U quyidagi mexanizm orqali amalga oshadi.
Sa(NSO3)2SaSO3+N2O+ SO2
Masalan olimlarning fikricha umumiy gidrosferada 130.000*1012kg эриган SO2 uchraydi, bu atmosferadagiga qaraganda 60 marotaba ko'p degan so'z.
Uglerodning ko'pchilik bo'lagi noorganik, ya'ni karbonatlarda.
Shuning bilan bir qatorda uglerod aylanishida odamlar ta'sirining roli yuqori. Masalan odamlar o'rtacha hisob bilan har yili 1,08•109 t SO2 gazini, sanoatda esa bir yilda 1,254•109 t foydalaniladi. Agar yoqish natijasida manna shunday miqdorda atmosferadan ajralmasa, uning atmosferadagi (havodagi) miqdori 290 mln-1 -320-1 mln gacha yetadi.
Umuman SO2 atmosferada ortib borishi so'zsiz yer yuzida temperaturaning ko'tarilishiga, muzliklarning erishiga okean suvining ko'payishiga va boshqa og'ir oqibatlarga olib keladi.
Keyinchalik insoniyat oldida katta mas'uliyatli vazifa bu boshqa energiya manbaini topish, bu atmosferada SO2 katta tezlikda o'sishini pasayadi. O'rmonlarni kesish, yullarni qurish, yer yer yuzida yashil daraxtlarni ekish maydonini kamaytiradi. Tabiiy fitotsenozlarni foydalanishda, uning o'rniga madaniy o'simliklarni eishga, umuman fotosintez jarayonini pasaytirmasdan aksincha ko'tarish talab qilinadi.
|
| |
