|
Qoraqolpoq davlat universiteti ekologiya va fiziologiya
|
| bet | 8/50 | | Sana | 14.06.2024 | | Hajmi | 424 Kb. | | #263569 |
Bog'liq биогеография лекция узбAzotning aylanishi
Tabiatda azotning aylanishi murakkab xarakterga ega. Atmosferada N-azotning miqdori 70F tashkil qiladi, lekin uni to'g'ridan-to'g'ri organizmlarning foydalanishi qiyin, u kimyoviy birikma turida fiksatsiyalanishi kerak (birikishi).
Tabiatda azotning fiksatsiyasi har xil yo'l bilan, vulkanlarning xizmatida, atmosferadagi zaryadlardan, meteoritlarning yonishidan paydo bo'ladi. Ayniqsa azotning fiksatsiyalanishida erkin yashovchi mikroorganizmlarning, o'simlik yaprog'ida, ildizida yashovchi bakteriyalar tomonidan ko'plab amalga oshadi.
Mustaqil yashovchi bakteriyalardan, azoto bakteriyalar, bular aerobli organizmlar va klostridium paster, bu kislorodsiz anaerob organizmlar, yordamida fiksatsiyalanadi. Bunday yo'l bilan azot fiksatsiyalanganda har bir gektarga yiliga 5-6 kg gacha boradi. Bundan tashqari azotning fiksatsiyasi tuproqdagi ko'k-yashil suv o'tlari tomonidan ham amalga oshadi.
Azotni fiksatsiyalovchi organizmlarning tuxumi payvandlangan o'simliklarning ildizida joylashadi. payvandlangan o'simliklarning ildizidagi tuxum bakteriyalarning faoliyatida paydo bo'lgan azotning miqdori yiliga 350 kg/ga bo'ladi. Bu mustaqil yashovchi azot fiksatsiyalovchi organizmlarga qaraganda 100 barobar ko'p degani. Bakterial tuxumlar faqat o'simlik ildizida emas, balki 370 ga yaqin o'simlik yaprog'ida topilgan, ularda azotni fiksatsiyalash qobiliyatiga ega.
Tuproqda uzliksiz ikki jarayon yuz beradi, ammoniy ioni NH4 +_( NO-2 )_(NO-3) nitrit nitratgacha okislanadi. nitrat va nitritlar esa gazsimon (N2) azotgacha shakliga keladi, denitrifikatsiyalovchi bakteriyaning yordamida. Nitrifikatsiyalovchi bakteriya nitrozomanada tug'ishining turi ammoniy ionini nitritgacha, nitrobakter tug'ishinning turi esa nitritni nitratgacha oksidlaydi. Bu ikki jarayonda energiya ajralishi bilan kechadi, bu ikki bakteriyaning guruhlari bu energiyani organik moddani assimiliyatsiya uchun foydalanadi. Bular xemoavtotroflar guruhiga kiradi. Denitrifikatsiyalovchi bakteriyalar nitrat va nitritlarni O2 kislorodning manbai sifatida foydalanadi.
Ammoniy nitrit va nitratlar birikmasi o'simlik organizmiga o'tib organik modda tashkil qiladi, dastlab aminokislotalar keyin murakkab oqsil tuziladi.
Shunday qilib barcha kimyoviy elementlar va uning ionlari, hosil metallar radioaktiv va siyrak elementlar tirik organizmlar tarkibiga kiradi, boshqacha qilib aytganda kichik biologik aylanishga qatnashadi. Shunga bog'liq tirik organizmlarning hozirgi zamon atmosferasini, gidrosferasini va litosferaning yuqori qatlamini tashkil qilishdagi roli o'zgacha ekanligini ko'rsatish kerak.
Atmosferadagi kislorodning ko'pchilik miqdori biogenlik kelib chiqishiga ega, uning kam miqdori fotoliz natijasida (ya'ni yorug'lik energiyasi yordamida suvning tarqalishidan paydo bo'ladi).
Yer yuzida hayotning paydo bo'lishi kam-kamdan hozirgi atmosferaning tarkibini o'zlashtirib, tirik organizmlarning harakatchanligini oshiradi.
Gidrosferadagi tuz rejimi bu suv organizmlarining xizmati deb qarashga bo'ladi, sababi birinchi navbatda tog' jinslarining faoliyatiga bog'liq, sav organizmlari gidrosferada kislorodli rejimni taqsimlaydi. Suvni organik va mineral birikmalar bilan boyitish suv organizmlarining funktsiyasi.
Ayniqsa tuproqning moslashishida organizmlarning roli yuqori. Ular tuproqda organik moddalarni tashkil qilib qolmasdan, u mineral zatlarni tog' jinslarini shamol yordamida, organik moddalarni tarqalishi hisobidan paydo qiladi.
Organizmlar - tog' jinslarining yemirilishida (tarqalishida) kuchli omil. Yog'och daraxtlarining tog' jinslarining yemirilishida bo'shatishda ularning ildizi katta mexanik xizmat bajaradi. Tog' jinslarini buzishda bakteriyalar SO2, organik kislota, ammiak, azot kislotasini va boshqalarni bo'lib chiqaradi.
Tuproqda organik moddalarning tuzilishida hayvonlarning roli o'zgacha. Ular o'zining xizmati orqali tuproqni go'ng bilan boyitib qolmasdan, gumusning paydo bo'lishida, tuproqning aeratsiyasini, namligini orttirishda xizmat qiladi. Ayniqsa Ch.Darvin hayvonlar xizmatida yomg'ir chuvalchangining rolini bunday atadi: "Angliyaning barcha tuprog'i uning ichagidan o'tdi"-deydi. Shunday qilib, hayvon, o'simlik, mikroorganizm va zamburug'lar tuproq paydo bo'lishga biologik omil bolib bosh rolni o'ynaydi.
|
| |
