Raqamli texnologiyalardan foydalangan holda mijozlarga xizmat

79 
V BOB. RAQAMLI AXBOROTNI QIDIRISH VA 
OʻQUVCHILARGA TAQDIM ETISH 
5.1. AXBOROT QIDIRUV TIZIMLARI 
Reja: 
1. 
Axborot qidiruvi turlari. 
2. 
Internet tarmogʻi qidiruv tizimlari rivojlanish tarixi 
3. 
Google qidiruv tizimi 
4. 
Qidiruv operatorlari 
 
Kalit soʻzlar: axborot qidiruvi, axborot qidiruvi modellari, 
Google, Yandex, qidiruv operatori 
 
―Axborot qidiruvi (AQ)‖ deganda qandaydir axborotni oʻzida jam 
etgan hujjatni topish va keyinchalik shu hujjatni yoki uning nusxasini 
taqdim etish yoki soʻrovga javob tarzida fakt ma‘lumotlarini taqdim 
etish operatsiyalari ketma-ketligi tushuniladi. ―Axborot qidiruvi‖ 
atamasini amerikalik matematik olim Kelvin Muers 1947 yilda kiritgan.
Axborot qidiruvi uchun markaziy tushunchalardan biri ―axborotga 
boʻlgan ehtiyoj‖ tushunchasidir. ―Axborotga boʻlgan ehtiyoj‖ (ABE) 
deganda aniq vazifani bajarish yoki muayyan maqsadga erishish uchun 
zarur boʻlgan axborotga ehtiyoj tushuniladi. Odatda, u soʻrovga javob 
beradigan axborotga talab koʻrinishida ifodalanadi. ―Soʻrov‖ deganda 
foydalanuvchi izlab topmoqchi boʻlgan axborotni tavsiflovchi soʻzlar 
toʻplami tushuniladi.
ABE individual xarakterga ega, ya‘ni har bir holat uchun oʻziga 
xos. Masalan, talabaning matematikadan biror masalani yechishi uchun 
kerak boʻladigan formulalariga boʻlgan ehtiyoji yoki oshpazning biror 
taom tayyorlashi uchun kerak boʻladigan yoʻriqnomaga ehtiyoji.
Kutubxona oʻquvchining (kitobxonning) axborotga boʻlgan 
ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Kitobxonlar soʻrovi boʻyicha 
kutubxonadagi mavjud hujjatlar taqdim etiladi. Bunda ABE va hujjatlar 
oʻrtasida bogʻliqlik mavjud. Agar ABE boʻlmasa, hujjatlar yaratilmaydi 
va aksincha, hujjat boʻlmasa, ABE ham mavjud boʻlmaydi (5.1-rasm).
Hujjatni oʻquvchilarga yetkazib berishda axborot qidiruv tizimlari 
qoʻl keladi (5.2-rasm). Kutubxonalarda bunday tizimlar rolini 
avtomatlashtirilgan kutubxona tizimlari bajaradi (masalan, ARMAT 
yoki IRBIS tizimlari). Internet tarmogʻidagi axborotlarni qidirib topish 

80 
uchun maxsus axborot qidiruv tizimlari (AQT) kerak boʻladi. Bunday 
tizimlar jumlasiga Google, Yandeks, Rambler kabilar kiradi.
5.1-rasm. Hujjat va ABE oʻrtasidagi bogʻliklik. 
 
Kutubxonalardagi tematik kataloglar singari Internet tarmogʻida 
ham sohalar boʻyicha axborotlarni guruhlovchi axborot qidiruv 
tizimlari mavjud. Ular jumlasiga WWW.UZ milliy qidiruv tizimini 
keltirish mumkin. 
5.2-rasm. Qidiruvda AQT oʻrni. 
Dastlab AQT kutubxonashunoslikda va ilmiy-texnik axborotlarni 
qidirish 
sohasida 
foydalanilgan. 
Ularning 
rivojlanish 
tarixini 
quyidagicha keltirish mumkin:

1965 – 1970 yillar - Dialog, MARK, STAIRS kabi tizimlar 
yaratilgan; 

1990 – 1995 yillar - Z39.50, Galileo, WAIS kabi tizimlar 
yaratilgan; 

81 

1995 – 2006 yillar - RetrievalWare, Autonomy, AltaVista, 
Yandeks, Google kabi tizimlar yaratilgan. 

2006 yilda - WWW.UZ milliy qidiruv tizimi ishga tushgan 
(5.3-rasm). 
Internet tarmogʻida har bir foydalanuvchi axborotni qidirish 
uchun oʻzbek, rus, ingliz yoki boshqa tillardagi bir yoki bir necha 
soʻzdan tashkil topgan soʻrovlardan foydalanadi. Internet tarmogʻida 
ma‘lumotlarni uning sarlavhasi yoki uning tarkibida ishtirok etgan 
soʻzlar va jumlalar boʻyicha qidirib topish mumkin. Bunda 
foydalanuvchi tomonidan Internet qidiruv tizimi qidiruv maydoniga 
kerakli ma‘lumotga doir soʻz yoki jumla kiritiladi va qidiruv tizimi 
ishga tushadi. 
 
5.3-rasm. WWW.UZ milliy qidiruv tizimi koʻrinishi. 
 
Hozirgi paytda Internet tarmogʻida axborot qidiruvini oshirish 
uchun eng koʻp qoʻllaniladigan tizim Google boʻlib qoldi [17].
Google AQT Stenford universiteti talabalari Larri Peydj (Larry 
Page) va Sergey Brinlarning oʻquv loyihasi sifatida boshlangan. Ular 
1996 yilda BackRub qidiruv tizimini yaratdilar hamda uning asosida 
1998 yilda Googleni yaratadilar. Google soʻzi googol (gugol) — 10 
sonining 100 darajasi (10
100
) soʻzidan kelib chiqqan. U son - 10 000 
000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 
000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000. 
Google tizimiga quyidagi xarakteristikani berish mumkin:

82 
• 
Qidiruv tizimlari orasida mashhurligi jihatdan dunyoda 
birinchi tizim (77 %);
• 
Oyiga 41 mlrd 345 mln soʻrovni (barcha soʻrovning 62%) 
bajaradi; 
• 
Hozirda uning bazasida 80 trillion hujjat indekslangan. 
• 
Quyidagi hujjatlar formatlari bilan ishlaydi PDF, RTF, 
PostScript, Microsoft Word, Microsoft Excel, Microsoft PowerPoint. 
• 
Koʻp tildagi hujjatlarni topishda foydalaniladi (200 tilda 
hujjatlar mavjud); 
• 
200 dan ortiq faktorlar asosida soʻrovga moslikni aniqlaydi 
(shu faktorlardan biri PageRank usulidir). 
• 
Hujjatlarni 
indekslashda 
metateglardan 
unumli 
foydalaniladi. Eng muhum teg sifatida web-sahifadagi title tegi 
ishlatiladi; 
• 
Ma‘lumotlar bazasi har ikki oyda toʻliq qayta shakllanadi. 
Har bir foydalanuvchiga Internet tarmogʻi orqali oʻziga kerakli 
boʻlgan ma‘lumotlarni oson va tez qidirib topishi uchun axborotning 
parametrlari boʻyicha qidirish taklif qilinadi. Ular quyidagilardan 
iborat: 

Ma‘lumotlarni uning tili boʻyicha qidiruv; 

Ma‘lumotlarni uning turi (matn, rasm, musiqa, video) 
boʻyicha qidiruv; 

Ma‘lumotlarni uning joylashgan mintaqasi boʻyicha qidiruv; 

Ma‘lumotlarni uning joylashtirilgan sanasi boʻyicha qidiruv; 

Ma‘lumotlarni uning joylashgan Internet zonasi boʻyicha 
qidiruv; 

Ma‘lumotlarni xavfsiz qidiruv. 
Google tizimida axborotlarni parametrlari boʻyicha qidirish 
menyusi 5.4-rasmda keltirilgan. 
Internet tarmogʻida grafik ma‘lumotlarning koʻplab turlari 
uchraydi, ya‘ni: chizma (vektor), foto (rastr), harakatlanuvchi 
(animatsiya) hamda siqilgan rasmlar. Rasm koʻrinishidagi ma‘lumotlar 
ustida faqatgina uning nomi yoki turi boʻyicha qidiruv olib borish 
mumkin. Koʻpgina Internet qidiruv tizimlari grafik yoki tasvir 
koʻrinishidagi ma‘lumotlarni qidirish uchun alohida boʻlimga ega 
boʻlib, bu boʻlim orqali ixtiyoriy turdagi rasmlarni ularning nomlari 
boʻyicha qidiruvni amalga oshirishi mumkin. 

83 
 
5.4-rasm. Google tizimida axborotlarni parametrlari boʻyicha 
qidirish menyusi. 
Kutubxonalarda kitobxonlar Google dan tashqari Yahoo, 
Yandeks, Bing kabi AQTlaridan foydalanadilar. Bulardan tashqari 
Internet tarmogʻida ma‘lum sohada ishlaydigan ixtisoslashgan qidiruv 
tizimlari ham mavjud. Ulardan ayrimlari: 

―Pipl‖, ―Facebook‖, ―Wink‖ – insonlar toʻgʻrisidagi 
axborotlarni qidirish; 

―Findsounds‖ – musiqalarni qidirish; 

―Youtube‖ – videomateriallarni qidirish; 

―Kinopoisk‖ – filmlar toʻgʻrisidagi axborotlarni qidirish; 

―Bookfinder‖ – elektron kitob do‗konlaridan kitoblarni 
qidirish;

―HeadHunter‖ – rezyume va vakant joylarni qidirish 
tizimlari. 

84 
5.5-rasm. Google da rasm qidirish. 
Internetda taqdim etilgan ma'lumotlardan tez va aniq foydalanish 
qobiliyati – oddiy foydalanuvchi va albatta, vebmasterlar uchun foydali 
mahorat. Qidiruv tizimlari bilan ishlash samaradorligini oshirishni 
xohlaysizmi? Bunda sizga maxsus qidiruv operatorlari – Yandex va 
Google qidiruv buyruqlari yordam beradi. Ular sizga kerakli 
materiallarni izlab topsish imkonini berishda sizning qidiruv 
so‗rovingizni takomillashtiradi. 
Masalan, Google'da ma‘lum so‗rov bo‗yicha faqat ayni bir tipdagi 
kengaytmali fayllarni qidirish zarur bo‗lganda, filetype operatoridan 
foydalaniladi (5.6-rasm). 
5.6-rasm. filetype operatorining qo‗llanilishi 
Quyida Google va Yandex'da mavjud qidiruv operatorlari qiyosiy 
jadval ko‗rinishida taqqoslashni ko‗rib chiqamiz: 

85 
5.1-jadval 
Qidiruv tizimlarida mavjud qidiruv operatorlari (buyruqlari) 

Download 3,34 Mb.