Qeyd: Sosial psixologiya latın dilində sosialis – sosial, yunan dilində psixi-ruh+loqotiplər-öyrətmək sözlərindən yaranmışdır.
Qədim dövrlərdə rabitə yaratmaq məqsədilə bir elçi göndərilmişdir. Məsələn, Qədim Yunanıstanda ən məşhur rabitə elçisi Filipides adlı bir yunan əsgəri olmuşdur. Filipides eramızdan əvvəl 490-cı ildə yunanların qələbəsini elan etmək üçün Marafon şəhərindən Afinaya dayanmadan qaçaraq bir mesajın ötürülmə surətinə görə rekord vurmuşdu. Sonralar rabitə sahəsində poçt yaranmışdır. Getdikcə məlumat ötürmə vasitələri inkişaf etmişdir. Radio, telefon və televizorun ixtirası təkcə məlumat ötürülməsinin sürətlənməsinə deyil, həm də kütləvi hal almasına səbəb oldu. Bütün bunlar, xüsusən kompüterlərin yaradılması və istifadəsi rabitə və ümumilikdə sosial həyat sahəsində inqilabi dəyişikliklərə, məlumat adlanan cəmiyyətin yeni bir növünə səbəb oldu. Yeni rabitə vasitələrinin inkişafı kibernetika, informatika, semiotika və mühəndislik kimi elmlərə əsaslandı. Ünsiyyət vasitələrinin inkişafı böyük biznesin inkişafı və qloballaşma ilə sıx bağlıdır. Onlardan birinin digəri olmadan mümkün olmadığını söyləmək olar.
Beləliklə, cəmiyyətdəki ünsiyyətin rolunun köklü dəyişməsi və yeni texniki rabitə vasitələrinin meydana çıxması kommunikativ prosesin bütün aspektlərində elmi araşdırma ehtiyacının yaranmasına səbəb oldu.
İşgüzar ünsiyyət nəzəriyyəsi. XX əsrin ikinci yarısında rabitə, ünsiyyət həm sosial elmlərin (sosiologiya, psixologiya, sosial fəlsəfə, mədəniyyətşünaslıq, siyasətşünaslıq), həm də tətbiqi elmlərin (idarəetmə, marketinq, reklam nəzəriyyəsi, ictimaiyyətlə əlaqələr və s.) tədqiqat obyekti oldu. Bununla yanaşı, hələ də sosial ünsiyyətin vahid nəzəriyyəsi formalaşmamışdır. Bəzən rabitə, ünsiyyət elminin müxtəlif adlarını təklif etmişlər. Məsələn, “Rabitə nəzəriyyəsi”, “Ünsiyyət nəzəriyyəsi”. Ancaq bu adların uğursuz elmi ad olduğu və bununla razılaşmağın mümkün olmadığı fikri də irəli sürülmüşdür.
İ.P.Yakoplevin fikrincə, ünsiyyət nəzəriyyəsinin ən doğru adı ünsiyyət, rabitə doktrinası mənasını verən kommunikologiyadır. Kommunikologiya elmi bir fənn olaraq ünsiyyəti, onun quruluşunu, cəmiyyətdəki yerini və rolunu, ünsiyyət və rabitə proseslərini öyrənir.
Ünsiyyət sözü latın dilində olan kommunis anlayışı (ortaq), kommuniko sözü ilə sinonim olub, mən ortaq edirəm, əlaqə qururam, ünsiyyət qururam, rabitə yaradıram deməkdir. Beləliklə, ünsiyyət sözünün əsas semantik mənası rabitə və əlaqələndirməkdir.
Rabitə, ünsiyyət nəzəriyyəsində əlaqələnmək, ünsiyyət anlayışının əsas mənaları belə sistemləşdirilmişdir:
Universal, yəni son dərəcə genişdir: ünsiyyət maddi və mənəvi dünyanın istənilən obyektlərini birləşdirən bir yoldur.
Texniki: rabitə-ünsiyyət yolu, bir yerin digəri ilə əlaqəsi, məlumat və digər maddi, ideal əşyaların bir yerdən digərinə ötürülməsi vasitələri.
Bioloji: biologiyada, xüsusən etologiya bölməsində, heyvanlarda, quşlarda, böcəklərdə və s. Ünsiyyət siqnalizasiya üsullarının araşdırılmasında geniş istifadə olunur.
Sosial: ünsiyyət insan cəmiyyətində yaranan müxtəlif münasibətlərdir.
Rabitə və ünsiyyət eyni hadisələrin, anlayışların fərqli sözlərlə ifadə olunmasıdır. Bu və ya digər vəziyyətdə məlumat mübadiləsi prosesidir. Rabitə sözü protoslavyandan gələn bir sözdür.
İnsanlar ünsiyyəti, rabitəni təkcə məlumat ötürülməsi ilə deyil, həm də əməli hərəkətlərlə, qarşılıqlı anlaşma, hiss və duyğu elementləri ilə bağlayırlar. Belə ki, insanlar ancaq bir insan və ya bir qrup insanla deyil, digər varlıqlarla, məsələn, heyvanlarla da əlaqə qura bilirlər. Atlar və itlər bu baxımdan xüsusilə əhəmiyyətlidir. Hətta insanın itlərlə, digər canlı varlıqlarla ünsiyyəti tənhalığı aradan qaldırmağın ən parlaq nümunəsidir.
Ünsiyyət insan həyatının və mənəvi istəklərinin əvəzolunmaz biostimulyatorudur. Fransız yazıçısı, şairi və peşəkar pilotu Antuan de Sent Ekzüperi (1900-1944) deyirdi ki, dünyada ən böyük lüks insan ünsiyyətinin rahatlıq verdiyi insandır. Onun mahiyyətindəki əsas şey məlumatın ötürülməsidir. Rabitə, ünsiyyət əsasən informasiya əlaqələrinin mövcudluğunda özünü göstərir. İnformasiya əlaqələri qırıldıqda və ya olmadıqda həm rabitə, həm də ünsiyyət ola bilməz.
İşgüzar ünsiyyət ortaq fəaliyyət məqsədlərinə çatmaqda ünsiyyət iştirakçıları üçün əhəmiyyətli olan intellektual və emosional məzmunlu məlumat mübadiləsidir. Ünsiyyət prosesində məlumat mübadiləsi ilə yanaşı, insanlar arasında qarşılıqlı münasibətlərə əsaslanan əlaqələrin formalaşması da əsas rol oynayır.
Ünsiyyət prosesi həm konstruktiv, həm də dağıdıcı insanların qarşılıqlı təsiri ilə əlaqələndirilir.
Ünsiyyətin məzmun və məqsədləri bir-birindən fərqli ünsiyyətləri ortalığa çıxarır: qeyri-işgüzar ünsiyyət və işgüzar ünsiyyət. Qeyri-işgüzar (işgüzar olmayan) ünsiyyət məzmun baxımından daxili psixoloji problemlərin həlli ilə bağlıdır. Məsələn, daxili münaqişəni həll etmək, ətrafda baş verənləri müzakirə etmək, ona münasibət bildirmək, həyatın mənasını tapmaq və s. Qeyri-işgüzar ünsiyyət intim-fərdi ünsiyyət səviyyəsində olur, insanın anlama, rəğbət, empatiya ehtiyacını ödəyir. Qeyri-işgüzar ünsiyyətdən fərqli olaraq, işgüzar ünsiyyət məhsuldar fəaliyyətə daxildir və bu fəaliyyətin keyfiyyətini artırmağa yönəldilir. Bu ünsiyyət istənilən məqsədə çatmaq üçün bir vasitə kimi çıxış edir. İşgüzar ünsiyyət ortaq bir əməkdaşlıqdır. Bu ünsiyyətin məqsədi birgə fəaliyyətin səmərəliliyini artırmaqdır.
|
