Samarqand iqtisodiyot va servis instituti r. S. Amriddinova, N. E. Ibadullayev, G. R. Tursunova, O. I. Tuxliyev

172 
og‘liqbo‘lganmasalalarniko‘taradi 
(1417-y.) 
vao‘shayilningo‘zidaSamarqanddaastronomikkuzatuvlarboshlaydi. 
Kuzatuvlar 
30yildavometadi, ya’nibarchasayyoralarningquyoshatrofidaaylanishikuzatiladi va 
1447-yildatugatiladi.Bu davrga kelib (1447-y.) «Ziji Ko‘ragoniy» asari 
tugatiladi.Observatoriyadagi kuzatuvlar oddiy ko‘z bilan, ya’ni optik asboblarsiz 
o‘tkazilgan. Teleskop XVIII asrning boshida ixtiro etilgan. 
Observatoriyaning asosiy asbobi sekstantning (kvadrant) radiusi 40 metr, 
yoyning uzunligi 63 metrga yetgan. Bu Sharqdagi ma’lum asboblardan eng yirigi 
bo‘lib, Marog‘adagi (Ozarbayjon) sekstantning radiusi 3 metrga yaqin edi. Beruniy 
o‘lkan radiusli sekstant haqida (15 tirsak) ma’lumot beradi. 
Quruvchilar bundayo‘lkan asbobni joylashtirishning qulay usulini 
qo‘llaganlar. Uningyarmini (45
0
) transheyaga o‘rnatib, zilzilalar kuchli zonada 
uning mustahkamligini ta’minladilar. Sekstant (kvadrant)ikkita parallel joylashgan 
yarim aylanadan iborat bo‘lib, janubdan shimolga to‘g‘irlangan. Sekstant marmar 
bilan ishlangan bo‘lib, unda graduslar belgilangan. Unda yuqoridagi gradus 
raqamlaridan 57
0
, pastroqda 80
0
,undan ham pastda 10
0
saqlanib qolgan. 
Observatoriyao‘rtaasrlardaasbob-uskunasijihatidanhambeqiyosbo‘lgan. Asbob 
astronomiyaning asosiy doimiyliklari-ekvator va ekliptika orasidagi burchakni 
o‘lchash, yillik jarayoni doimiysini, tropik yil davomiyligini va boshqa 
fundamental astronomik doimiyliklarni aniqlashga imkon bergan.Unda sayyoralar 
va oy harakati tekshirilgan. 
Observatoriyada kichik o‘lchamli asboblar: armilyar sfera, 2,4 va 7 xalqadan 
iborat o‘lchash asboblari, tropik, quyosh va yulduz soatlari, astrolyabiya va 
boshqalar bo‘lgan. Jahon astronomiyasida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan «Ziji 
Ko‘ragoniy» asari shu yerda yaratilgan. Qurilishga zamonasining mashhur
olimlari - astronom, matematik, me’morlar (masalan Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin 
Jamshid, Ali Qushchi va boshqalar) jalb qilingan. 
1908-yilda arxeolog V.L.Vyatkin xaroba bo‘lgan observatoriya qoldiqlarini 
tarixiy hujjatlar asosida topdi. Uzoq va sinchiklab tekshirish natijasida binosilindr 

173 
shaklida bo‘lganligi aniqlandi. Uning katta zallari, turli katta-kichik xonalari 
bo‘lgan. 
Mirzo Boburning yozishicha, Mirzo Ulug‘bek observatoriyasi sirti koshin va 
sirli parchinlar bilan bezatilgan. Observatoriyaichiga o‘rnatilgan juda katta asbob 
yordamida Quyosh, Oy, sayyora va yulduzlar katta aniqlik bilan o‘rganilgan. 
Observatoriyada kutubxona ham bo‘lgan. Ichki devorda osmon tasviri, yulduzlar 
xaritasi, tog‘, dengiz, mamlakatlar belgilangan. Yer shari tasviri ishlangan. Hozirda 
Ulug‘bek observatoriyasidagi katta asbob - sektantning yer ostida saqlangan qismi 
bilan balandligi 11 metr keladi. 
Mirzo Ulug‘bek vafotidan so‘ng rasadxona bir necha o‘n yillar davomida 
faoliyat ko‘rsatgan. Ilmiy ishlarga Muhammad Ali Qushchi va Miram Chalabiy 
rahbarlik qilganlar. 
1964-yilda observatoriya poydevori yonida Ulug‘bek muzeyi ochilgan. 1994-
yil Ulug‘bekning 600 yilligi munosabati bilan rasadxonada katta obodonchilik 
ishlari amalga oshirildi, muzeyning yangi ekspozitsiyalari yaratildi. 

Download 2,73 Mb.