| Adabiyotlar:
1. Зокиров М.Д.Атамуродов К.А.Хайдаров К.Х. Хайвонлар хом ашёси товаршуносли. Тошкент, 1999 й
2. Каспарьянц С.А. Кошилёв А.Ф. шкутов Ю.Г Товароведение и технология первичной обработки кожевенного сырья. Москва Легкая индустрия, 1977 й.
3. Muynabop,po’stinbop va charmbop terilarni ishlab chiqarishni uslubiy qullanmalari. Toshkent, 2008 y.
4. O’zinform agroprom targ’ibot va ilmiy- texnikaviy axborotlar Respublika markaziy «Bildirish»lari.
5. Muynabop, po’stinbop va charmbop terilari Davlat standartlari. 2000 y.
Xayvon terilari shilib olingandan keyin mikrobiologik jarayoni rivojlanishi yuzaga keladi, bu esa xom ashyodagi kimyoviy moddalar tartibini uzgarishga olib keladi, ana shu jarayonlar xom ashyodagi ochish jarayoniga vujudga keltirish bilan bog’liq buladi.
Xayvon xayot vaqtida faol fermentlar tukima tarkibida mavjud bo’lib, xayvon so’yilganda faol ishtiroq etilishiga yo’l quyadi, keyin ekzogen (tashki muxit kuchlari ta’sirida vujudga keladigan ta’surotlar ( va endogen) ichki muxit kuchlari ta’sirida vujudga keladigan ta’sirotlar (asosan ta’sirida kilingan terialrda achish jarayoni uzgarish ruy bera boshlaydi ekan,. Ekzogen uzgarishlar xom ashyoni tarkibiy qismiga ta’sir qiladigan bo’lsa endogen uzgarishlar tiriklik vaqtidagi teri qoplamida bo’lgan fermentmodddalar almashinuviga faol qatnashib natijada muntazam ravishda teri tuqimasidan kirkiladigan xar xil moddalarni chiqarib turib.
Tuqimalar kislorod bilan boshqa kerakli bo’lgan mahsulotlar xayot ta’minlanib vazifasini bajaradi. Xayvon xayoti uzilgandan keyin xayot faoliyatida doimiy qayd bulib turadigan kislorod bilan tuqimani nafas olishi va ayrim almashinuvchi moddalarni chiqib ketishi tuxtab qoladi, natijada (rN) muxitni ta’siri uzgaradi. Fermentlarni ta’sirligi kupayadi va asta sekinlik bilan tukimalar parchalanib boshlaydi. Tukimani chuqur parchalanishi teri fermentlarini ta’sir kursatish natijasida vujudga kelar jekan.
Terilarni (o’z-uzini hazm qilish) shaxsiy fermentlar ta’sirida parchalanishini avtoliz deb aytiladi. Terida xayot tugagandan keyin keyin teri va yog’ bezlari shira chiqarish boshlaydilar. Devorlarni ichki tarafida bo’lgan shiralari esa ularni urab turgan tukimalarga singadi, natijada o’z-uzini xazm qilish (avtoliz) jarayoni tezlashadi. Uz-uzini xazm kilishni terini mag’z qavati, teri va yog’ bezlarini shirasi bilan shikastlanganlligini asosan yakkol qo’y va ot terilarida kurish mumkin terilarni tur qatlami va xarakatni bir xil saqlab turuvchi qatlam issiqqa bardosh qavatida (teri ogstlimchik0 chegarasida yakkol kuzatish mumkin. Bu joydarda tukimasining parlanishi sababli kavatlanish ruy beradi (bu xolatni mahsulot tayyor bo’lganda shu joylar xaltalanib (osilib) qoladi. Teri va yog’ bezlari parchalangan terilarda terisini buklanib va bujmayib qolgan joylarda epidermis tukima yonma-yon yotgan yerda terini gistologik elementlar bilan bog’lanishi susayadi ( bu esa soch tolasini tukilishiga sabab buladi).
Shu yerlarda yuqori xarorat vujudga kelib ishqoriy muxit yuzaga keladi va terini tez buzilishiga olib keladi. Bu jarayon yoz oylarida juda tez ruy beradi ayniqsa sovutilmagan terilarni bir-biriga ustiga talab qo’yilsa va bu terilarni uz vaqtida tuzlanmasa bir necha soat ushlab turilganda ( bu jarayon yakkol kuzatish mumkin). Uz-uzini xazm qilish (avtoliz) terini yuqshoq va qayishqoq qismlarini kuprok jaroxatlaydi. Xayvonni terisi xamma joylari xam mikroflorali bilan kuprok zararlanadi. Bundan tashqari terida oqsil va suvning ko’p bulishligi teri xom ashyosida ishqoriy reaksiyani jarayoni vujudga keltiradi. Shuning uchun xam teri chirishga va parchalanishga ko’proq moil bo’ladi.
Tuqimani mikroorganizmlar ajratib chiqarayotgan fermentlar ishtiroqida parchalanishga chirish deb aytiladi.
Terining 1 sm, maydoniga bir necha million mikrob joylashish mumkin buladi. Mikrofloralar terini ichki qavatlariga juda tez kiradi, xammadan oldin soch xaltalariga undan keyin teri va yog’ bezlariga utadi. Bir muncha vaqtdan utishi bilan soch xaltachalari, teri va yog’ bezlaridan keyin terini issikligini bir me’yorda saqlab turuvchi katlamga utadi. Bu qatlam yumshoq va pukkok tuzilishiga ega. Oqibatda epidermis, terini mag’z qavati va terini ostigi tukimasi mikrotuzilishini umuman parchalanishga olib keladi. Oksilni kimyoviy tarkibi juda murakkab bulib u parchalanganda uta oddiy modda suv, ammiak, karbonat, kislota va boshqa moddalarga parchalanadi.
Terini parchalanishi (ya’ni buzilishi) aniqlash eng oddiy usuli bu kuz, sezgi organlari bilan aniqlanadi. Terini buzilishi odatda eng oldin terini ichki tomonlarida birinchi alomatlari paydo bula boshlaydi (tukima tomoni) kukimtir, kuk rang, qoramtir va sarg’onchilik namoyon buladi. Bundan tashqari teri o’ziga xos xid chiqaradi (oqsillar) . Bundan tashqari terining xu junlari tutam-tustam bo’lib esonlik bilan tukiladigan buladi.
Shunday jarayonlar ruy bermasligi terilarga birlamchi ishlov beriladi. Teri ishlab chiqarishda ikkita tushuncha bo’ladi. Teri qoplami va teri tuqimasi, teri tuqimasi, teri qoplamidan farqli ularoq epidermisi saqlanib qolingan va teri tagi yog’ qatlami olib tashlangan dermadan tashkil topadi.
Teri qoplami esa kuplab komponentlardan: suv. Oksillar, uglevodlar, yog’simon va mineral moddalar, fermentlar va pigmentlardan tashkil topgan. Teri qoplami tarkibidagi moddalarning nisbati xayvonlarning turi. Jinsi, yoshi va yashash sharoitiga qarab uzgarib turadi.
Nam terining teri qoplamida 50-70% gacha suv buladi. Xayvonning yoshi oshishi bilan uning teri qoplamidagi namlik kamayib boradi, Quruq terining tarkibida 12-18% namli beriladi.
Teri qoplamidagi kam terining massasiga nisbatan 25-40% xar xil oksillar bo’ladi. Ular tuzilishi bo’yicha tola (kollagen, elastik, retikulalar va globulinli albuminlar, globulinlar) buladi.
4-Ma’ruza: Teri xom ashyosiga dastlabki ishlov berish texnologiyasi
REJA:
1. Teri xom ashyosiga dastlabki ishlov berish
2. Teridagi og’irlantiruvchi moddalarni olib tashlash usullari.
3. Terini et qoplamni toroshlash tug’risida tushuncha.
| 