23
Emulsiyaning mikroskop ostida ko‘rinishi
Emulsiyalar xususiyatiga va eng asosiy agregat turg‘unligiga qarab, emulsiyalar ikkiga
bo‘linishi mumkin: suyultirilgan va konsentrlangan. Suyultirilgan emulsiyalarda dispers fazaning
hajmi (yog yoki suv) 0,1% dan oshmaydi. Aniqlanishicha, suyultirilgan emulsiyalarda osilgan
zarrachalarni elektr zaryadi yordamida stabillash asosiy omillardan
biridir yoki suyultirilgan
emulsiyalar kolloid zoliga o‘xshashdir. Tibbiyotda ishlatiladigan emulsiyalarga konsentrlangan
emulsiyalar kiradi. Undagi dispers fazaning miqdori 5% dan oshik. Bu sistemadagi stabillash —
(turg‘unligini oshirish) holati kolloid eritmalardan birmuncha farqlanadi. Dispers fazada
zarrachalarning elektr zaryadi — emulsiyalarda ikkinchi o‘rinda turadi. Agarda o‘simlik moyi va
suv teng hajmda olinib aralashtirilsa, disperslanish nazariy jixatdan bir xil bo‘lib, bir vaqtning
o‘zida ikkala turdagi m/s va s/m emulsiyasi hosil bo‘ladi. Bu holat bir fazaning ikkinchi fazadan
oshikrok turg‘unligiga bog‘liq. Bu konsentrlangan emulsiyalarning suyultirgan emulsiyalardan
birinchi farqi hisoblanadi. Ikkinchi farqi shundaki, konsentrlangan
emulsiyalar ikki xil toza
suyuqlikdan tashqil topgan bo‘lib, dispergirlashni to‘xtatish bilan bu sistemaning butunlay
turg‘unligi buzilib bo‘laklarga bo‘linadi. Bu holatning turg‘unligini oshirish va dispers
sistemadagi tomchilar bir-biri bilan yopishib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun uchinchi bir
modda qo‘shiladi.
Bunday modda dispers fazadagi tomchilarning qo‘shilib ketmasligiga va turg‘un
bo‘lmagan emulsiyalarni turg‘un emulsiyalarga o‘tishiga — emulgirlanishiga olib keladigan
modda hisoblanib bu moddalar emulgatorlar deyiladi. Emulgatorlar xossalariga ko‘ra har xil
bo‘ladi: biri emulsiyani moyni suvdagi turini turg‘unligini oshirsa, boshqasi suvni moydagi
emulsiyasini barkarorligini kuchaytiradi. Faol emulgatorlar yordamida
yuqori konsentrlangan
emulsiyalar hosil kilish mumkin. Masalan: 99% li benzol va 1% li natriy oleat tuzi eritmasidan
moyning suvdagi (m/s) yuqori konsentrlangan emulsiyasi hosil qilingan. Bunda dispersion muxit
yupka pardadan iborat bo‘lib (qalinligi atigi 10 mkm ga yakin) shaklini yo‘kotayotgan yog‘
tomchilarining o‘rtasida joylashgan. Bunday emulsiyalar studen holatida bo‘lib, ularni pichok
bilan kesish mumkin.
Emulsiyalarni agregat turg‘unligi va emulsiyalash qoidasi
E = * s
bu
E — emulsiya hosil kilish uchun sarf bo‘lgan energiya (n/m)
23
Гаврилов А.С. Фармацевтическая технология. Изготовления лекарственных препаратов.-
«ГЭОТАР-Медиа».- Москва.-2016. (196 bet)
— emulsiya zarrachalari yuzasining umumiy yigindisi (m
2
) у — sirt
taranglik kuchi (n/m)
Agregat turg‘unlikka ega bo‘lgan emulsiyalarni tayyorlashda (konsentrlangan emulsiya
nazarda tutiladi) shu xildagi aralashmalar uchun to‘la faol emulgatorlar topish kerak.
Emulsiyalarning tayyorlanishi har doim mexanik energiyani sarf bo‘lishi bilan bog‘liqdir.
Emulsiyalarning hosil bo‘lishi zarrachalar sonini oshishi va shu barobarida yangi yuza
hosil bo‘lishi bilan bog‘liq jarayon hisoblanadi.
Emulsiya hosil bo‘lishida sarflangan quvvati esa ana shu yuza va sirt taranglik kuchi bilan
bog‘liqdir.
Formuladan ma‘lumki, fazaning sirt taranglik kuchi qancha katta bo‘lsa, undagi erkin sirt
energiyasining kuchi shuncha ko‘p bo‘ladi, emulsiya hosil kilishda sarflangan quvvati ko‘payadi.
Bunday holat termodinamik jixatdan barkaror bo‘lmay, o‘z-o‘zidan sistemadagi erkin zaxira
energiyasini kamaytirish tomoniga siljitadi.
Amalda bu holat tomchilarning bir-biri bilan birlashib, o‘z-o‘zidan
yiriklashishiga sabab
bo‘ladi. Yiriklashish natijasida emulsiyalarning to‘liq buzilishi va ikki qavatga ajralishi yuz
beradi. Emulsiyalarni alohida mayda zarrachalar holida agregat turg‘unligini saqlash uchun
dispers holatda saqlash kerak. Buning uchun esa sirt taranglik va ayniqsa, erkin sirt energiya
birmuncha kamaytirilishi zarur.
Amaliyotda bu vazifa suyuqliklardagi sirt taranglikni kamaytiradigan, suyuqliklar sathida
mustaxkam ximoya parda hosil kila oladigan moddalar yordamida amalga oshiriladi.
Bunday
moddalar sirt-faol moddalardir (SFM). Misol orqali tushuntirilganda: benzolni suv bilan
aralashmasida E=35 dina/sm bo‘lsa, emulsiya tez katlamlarga ajraladi. E=10 dina/sm bo‘lganda
emulsiya hosil kilish osonlashadi. E=1 dina/sm bo‘lsa aralashma o‘z-o‘zidan emulgirlanib, hosil
bo‘lgan emulsiyaning turg‘unligi bir necha marta oshadi. Sirt-faol modda — emulgator elektrolit
bo‘lsa, dispers fazadagi zarrachalarning ustki qismida ikki qavatli elektr katlamini hosil qiladi va
barkarorligini oshiradi.
Sirt-faol moddalar emulgatorlar faza sathidagi moy-suv sirt oraligidagi erkin qinetik
energiyani kamaytiradi va sistema turg‘unligini ta‘minlaydi.
Bu holat dispers fazada yopishgan emulgatordan hosil bo‘lgan, ximoya qavat, ya‘ni sirt-
faol modda qavati xususiyatiga bog‘liq. Emulgatorlar molekulasi yoki mitsellasi faza
chegarasida tartibli ravishda chegaralangan chizma bir yoki bir necha qator bo‘lib joylashadi.
Mitsellalar joylanishi shu emulgator molekulasi tarkibidagi funksional kimyoviy guruhlar
xossasiga bog‘liq. Bu guruhlar gidrofil xossaga ega bo‘lsa, mitsellalarning ana shu guruhlari
suvda eriydi va suv bilan yaxshi aralashadi. Natijada suv emulgirlangan zarrachalar —
mitsellalar bilan yaxshi aralashadi. Emulgator yaxshi eriydigan
suyuqlik dispersion muxit
hisoblanadi. SHunday qilib turg‘un m/suvdagi emulsiyasini hosil kilish uchun gidrofil xossasi
bo‘lgan, suvda yaxshi eriydigan va yog‘ tomchilari sathini o‘rab ustida ximoya parda hosil qila
oladigan emulgator kerak. Suvning yog‘dagi emulsiyasini hosil kilish uchun oleofil yoki yog‘da
yaxshi eriydigan emulgator zarur. Dispers fazadagi tomchilarning katta-kichikligi sarflangan
energiyani miqdoriga, ikki faza o‘rtasidagi sirt taranglik kuchini pasayishiga bog‘liq. Ayniqsa
gomogenizatsiya usuli bilan emulsiya tayyorlashda katta mexaniq kuch sarflansa turg‘un
emulsiya hosil kilish mumkin. Gomogenizatsiya usulida emulsiyani faqatgina dispersligi
oshmasdan, uning turg‘unligi ham oshadi.
Ichish uchun ishlatiladigan emulsiyalar
Emulsium ad usum internum.
Emulsiyalar - dispers faza va dispersion muxitdan tashqil topgan
mikrogeterogen sistema
bo‘lib, bir-birida juda kam yoki mutlako erimaydigan suyuqliklar aralashmasiga aytiladi.
Emulsiyalar dagal disperslangan (tomchilarning diametri 1 dan 50 mkm gacha) yoki mayda
disperslangan (zarrachalar diametri 0,1 mkm) sistemadir. Amaliyotda ko‘prok qo‘llaniladigan
emulsiyalar suv bilan yog‘ aralashmasidan tayyorlanadi. Bunda ―yog‖ shartli tushuncha bo‘lib,
bu faza yog‘simon moddalardan va mineral yog‘lardan hamda kimyoviy jixatdan esa na yog‘lar
va na mineral yog‘lar bilan xech bir umumiylikka ega bo‘lmasligi mumkin (xloroform, benzol va
shunga o‘xshash polyar bo‘lmagan suyuqliklardan hosil bo‘lishi mumkin). SHunga o‘xshash
suyuqliklar emulsiyalarning ikki turini hosil qiladi (1.4.-jadval):
9.-jadval
Faza
Dispersion
Emulsiyalarning turi va nomi
Muxit
yog‘
suv
Moyning suvdagi emulsiyasi (m/s)- emulsiyaning
birinchi turi yoki to‘g‘ri emulsiya
suv
yog‘
- suvning moydagi emulsiyasi (s/m) – emulsiyasining
ikkinchi turi yoki teskari emulsiyalar
Emulsiya turlari quyidagi usullar bilan aniqlanadi:
Parafinli plastinka usuli: yupka qilib parafin surtilgan shisha
plastinkaga bir tomchi
emulsiya tomizganda tomchi parafinga shimilib ketsa, s/m emulsiyasi ekanligi ma‘lum bo‘ladi,
agarda shimilib ketmasa, m/s emulsiyasi bo‘ladi.
Suyultirish usuli: moyning suvdagi emulsiyasiga oz miqdorda suv qo‘shib
suyultirilganda aralashsa — m/s emulsiyasi, moy bilan aralashsa — s/m emulsiyasi bo‘ladi.
Bo‘yash usuli: bunda dispersion muxit bo‘yok bilan bo‘yaladi. Bir tomchi aniqlovchi
emulsiyaning ustiga suvda eriydigan bo‘yok kukunidan, masalan, metilen ko‘ki kukuni solib
mikroskopda ko‘rilsa agarda moyning suvdagi emulsiyasi bo‘lsa dispersion muhit havo rangga
bo‘yalib, bo‘yalmagan yog‘ tomchilari shar shaklida ko‘rinadi, aksincha suvning moydagi
emulsiyasi bo‘lsa, dispersion muxit bo‘yalmagan bo‘lib, tomchi ustida xavo rang kukun ko‘rinib
turadi.
