Qahramonlik dostonlari (≪Alpomish≫). 2

mish≫).

G‘arib va Shohsanam≫).

Tasnif qilishning asosi dostonlarda tasvirlangan voqea -

larning bosh mohiyati bilan izohlanadi. Masalan, ≪Alpo -

mish≫ dostonida ham ishq-muhabbat, jang lavhalari, tarixiy

ma’lumotlar bor. Ammo ma’lum sabab bilan ajralib ketgan

xalqni birlashtirish yo‘lidagi mardlik va qahramonlik asar -

ning markaziy g‘oyasini tashkil etadi. Yoki ≪Ravshan≫ dostonida

ham mardlik, qahramonlik belgilari uchraydi. Lekin

doston mazmunidagi asosiy fikr Ravshanning Zulxumorga

bo‘lgan ishqini ifodalash maqsadidagi safarini bayon qilishga

bag‘ishlanadi.

Qahramonlik eposi xalq og‘zaki ijodi tarixida alohida

bosqich sifatida baholanadi. Uning mashhur namunasi

yunonlarda ≪Odisseya≫ va ≪Iliada≫ asarlari hisoblanadi.

Qirg‘iz xalqining ≪Manas≫i ham ana shunday bosqich

namunasidir. Bunday asarlarda alohida qahramonlik va

mardlik namunasini ko‘rsatgan xalq farzandining yurt

ozodligi, elni birlashtirish maqsadidagi safarlari, o‘zidan

son va kuch jihatidan yuqori turgan dushman bilan olishuv -

lari aks etadi. Qahramonlik eposiga o‘zbeklarda ≪Alpomish≫

dostoni misol bo‘ladi. Unda yurtimizdagi milliy an’analar -

ning shakllanishi, tashqi dushmanlarga qarshi kurash, xalq

birligini saqlash, mustaqil hayotni muhofaza qilish g‘oyalari

o‘z ifodasini topgan.

Xalqimiz baxshilari repertuaridagi dostonlarning

salmoq li qismini romanik dostonlar tashkil qiladi. ≪Roman≫

fransuz tilidan olingan bo‘lib eposning bir turi ma’nosini

anglatgan. Ammo keyinchalik badiiy adabiyotdagi roman

janr sifatida alohida ajralib rivojlanganidan so‘ng sevgi-sar-

116

bera boshlagan. Romantik dostonlar deganda, xalq

dostonlarining mazmunan sevgi — sarguzashtlarni

tasvirlovchi turlari tasavvur qilinadi. Ularda voqea tuguni

oshiqning ma’shuqa haqida xabar topishidan boshlanadi.

Keyinchalik qahramon ishq sarguzashtlariga boy safarga

otlanadi. Bu yo‘lda turli qiziqarli, hayratomuz hayot

lavhalari ro‘y beradi. Dushmanlar bilan yakkama-yakka

olishuvlar bo‘ladi. Dostondagi voqealar rivoji shu tarzda

taraqqiy etadi va oxir-pirovardida oshiq o‘z orzusiga yetadi.

≪Ravshan≫, ≪Kuntug‘mish≫ kabilarni ana shunday dostonlar

qatoriga qo‘shish mumkin.

Jangnoma-dostonlarni esa voqea rivoji asosan jang lav -

halariga boy asarlar tashkil etgan. Baxshilar bunday dostonlarni

nisbatan kam ijro etganlar. Bunday dostonlarda ko‘p -

roq qahramonning botirligini tasvirlashga e’tibor beriladi.

≪Yusuf bilan Ahmad≫, ≪Alibek va Bolibek≫, ≪Qirq

ming≫ kabi asarlar shular jumlasidandir.

Kitobiy dostonlar asosan tarixiy hayotimizning keyingi

asrlarida paydo bo‘ldi. Yozma adabiyotimiz vakillari

tomonidan yaratilgan dostonlardagi qiziqarli va ibratli

voqealar bilan tanishgan baxshilar ular asosida o‘zlarining

nusxa (variant)larini yaratganlar. Natijada kitobiy dostonlar

yozma va og‘zaki ijodning o‘zaro aloqalari natijasi sifatida

vujudga kelgan. Og‘zaki ijoddagi ≪Sayyod va Hamro≫,

≪Oshiq G‘arib va Shohsanam≫, ≪Vomiq va Uzro≫ kabi dostonlar

ana shu turdagi asarlar namunasidir.

Tarixda bo‘lib o‘tgan muhim voqealar haqida hikoya

qiluvchi dostonlar tarixiy dostonlar deb ataladi. Bunday

asarlarda tarixiy voqealar tinglovchida shubha uyg‘otmaydigan

to‘qimalar yordamida aks ettiriladi. Ammo ularda tarix

qanday bo‘lsa, shu tarzda, to‘kis ravishda o‘zgarishsiz

bayon etilmaydi. O‘tmishda shuhrat topgan ≪Oysuluv≫ ana

shunday doston sanaladi.

Shunday qilib, dostonlar xalq og‘zaki ijodidagi epik

asarlar xazinasidagi o‘ziga xos murakkab janrdir. Unda xalq

tarixiy hayoti, rasm-rusumlari, odatlari, ozodlik uchun olib

borgan mashaqqatli kurashlari o‘zining badiiy ifodasini topgan.

Dostonlarni kuylayotgan baxshilarda kuchli xotira,

asarni ijro etayotgan paytda vujudga kelgan vaziyatga to‘g‘ri

baho bera olish, oddiy voqealarni o‘ta qiziq tarzda hikoya

qila bilish mahorati mujassam bo‘lmog‘i lozim. Asrlar

davomida bu janr namunalarining har bir hududda ijro eti -

lishi mahalliy an’analarni, hatto, maktablarni yaratdi.

117

O‘zbek dostonlari son jihatdan shu qadar ko‘p va badiiy

tomonidan dunyo madaniy, ma’naviy xazinasiga qo‘shilgan

munosib hissa sifatida baholasa arziydi.