54
Yer yuzasi relyefining o‘zgarishiga turli omillar ta’sir etadi. Bunday
omillarga
quyosh nuri, shamollar, yog‘inlar
va oqar suvlarni kiritish
mumkin.
Quyosh nuri yer yuzasini qizdiradi. So‘ngra tog‘ jinslari yemirilib,
nuray boshlaydi. Natijada ulkan qoyatoshlar
bilan birgalikda mayda
tog‘ jinslari hosil bo‘ladi.
Nuragan (quyosh nuri ta’sirida yemirilgan) tog‘ jinslari asta-sekin
maydalanib, uvalanadi. Natijada ular juda yengil va mayda bo‘lib
qoladi. Shamol yer yuzasidagi g‘ovak va yengil tog‘
jinslarini uchi-
rib, chuqurliklarga to‘playdi. Ayniqsa, tog‘ yonbag‘irlari va cho‘llarda
shamol ko‘p esishi natijasida relyef o‘zgaradi.
20-MAVZU
YER YUZI RELYEFI QANDAY O‘ZGARADI?
1. Yer yuzi relyefining o‘zgarishiga
nimalar ta’sir etadi?
2. Turli harakatlar natijasida hosil
bo‘lgan relyef shakllariga misollar
ayting.
Issiqlik va suv ta’sirida
yemirilgan tog‘ jinslari
Kalit so‘zlar:
relyef shakllari,
tekisliklar, tog‘lar,
botiqlar
55
Shamol hosil qilgan “tosh qo‘ziqorinlar” va qum barxanlari
Yog‘inlar yer yuzasidagi yumshoq va mo‘rt tog‘ jinslarini eritib, oqizib
ketadi. Tog‘larning qiya yonbag‘irlariga yog‘gan yog‘inlar yig‘ilib, soy
va daryolar hosil bo‘ladi. Soy va daryolar ham tog‘ jinslarini yemiradi
va chuqurliklarda to‘playdi. Shu tarzda yer yuzi relyefini o‘zgartirishda
ishtirok etadi. Natijada tog‘lar va balandliklar
asta-sekin yemirilib,
chuqurliklar to‘ladi hamda tekisliklar hosil bo‘ladi.
1. Xarsangtoshni kuzating, uning yuzasida o‘simlik o‘sishining
sababini
o‘ylab ko‘ring. Nega shunday bo‘ldi?
2. Yer yuzi relyefining o‘zgarishiga yana qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi?
56
Po‘kak
Qalam
Rangli qog‘ozlar
Oq qog‘oz
Qaychi
Yelim
Paxta
Yog‘och bo‘lakchalari
Gazeta bo‘laklari
Bo‘yoqlar
1. Gazeta qog‘ozini olib, g‘ijimlang.
2. Po‘kak bo‘lagining ustiga g‘ijimlangan
gazeta qog‘ozini turli baland-pastliklar hosil
qilib, yopishtiring.
3. Uning ustiga yelim surib, oq qog‘oz bilan
o‘rang.
4. Rangli bo‘yoqlar yordamida tekisroq joylarni
yashil rangga, biroz balandroq joylarni
sariq, juda baland joylarni esa jigarrangga,
eng baland joylarni oq rangga bo‘yang.
5. Chuqurroq joyni moviy rangga bo‘yab, ko‘l
hosil qiling.
6. Moviy rangli bo‘yoq yordamida daryo oqimini
hosil qiling (u tog‘ning yuqori qismidagi
oq rangga bo‘yalgan joy (muzliklar)dan
boshlanib, moviy rangli ko‘lga qadar davom
etishi lozim).
7. So‘ngra yog‘och tayoqchalarga paxta
o‘rab, turli daraxtlar hosil qiling va ularni
bo‘yang. Hosil bo‘lgan daraxtlarni rasmda
ko‘rsatilganidek joylashtiring.
Bizga kerak
Bajarish
tartibi
