Iqtisodiy axborot menejmentda asosiy rol о‘ynaydi. Axborot
tizimlari murakkab axborot tuzilmalari bо‘lib, u turli hujjatlarni, axborot
oqimi, aloqa kanallari, texnik vositalar, avtomatlashtirilgan menejment
tizimlarini о‘z ichiga oladi. Rahbar qabul qilgan boshqaruv qarorlari va
uning ma’nosi axborot xizmatlariga bog‘liq.
Kommunikatsiya jarayoni - bu ikki va undan ortiq odamlar о‘rta-
sidagi axborot almashish jarayonidir. Kompyuterlar nafaqat ishlab chiqa-
rishni boshqarish uchun, balki iqtisodiyotning barcha jabhalariga kerak.
Nazorat savollari
1. Axborot nima va uning qanday turlari mavjud?
2. Qanday axborotlar ichki va tashqi axborot deyiladi?
3. Axborotlar bilan ishlashda qanday muammolami hal etish lozim?
4. Axborot tizimini loyihalashtirish jarayoni qanday vazifalarni
amalga oshiradi?
5. Menejment texnikasi nima?
6. Menejment texnikasining qanday turlari mavjud?
98
3.3. Beznesni rivojlantirish jarayonida qо‘llaniladigan axborot
tizimi va texnologiyalari.
Korxona boshqaruvidagi axborot tizimlari axborotni boshqarish
tizimi axborot, texnik, dasturiy ta'minot va boshqalar tо‘plamidir
texnologik vositalar va mutaxassislar, shuningdek, axborotni qayta ishlash
va
bosh-qaruv
qarorlarini
qabul
qilish
uchun
mо‘ljallangan.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimining asosiy komponenti axborot
texnologiyalari (IT) hisobla-nadi., uning rivojlanishi IP ning rivojlanishi va
faoliyati bilan chambarchas bog‘liq. Axborot texnologiyalari (IT) - bu
xо‘jalik yurituvchi sub'ektni boshqarish muammolarini hal qilish uchun
dasturiy ta'minot va texnik vo-sitalar asosida axborotni rо‘yxatga olish,
uzatish, tо‘plash va qayta ishlash jarayoni. Avtomatlashtirilgan axborot
texnologiyalarining asosiy maqsadi birlamchi ma'lumotlarni qayta ishlash
orqali yangi sifatdagi ma'lumotlarni olishdan iborat bо‘lib, ular asosida
optimal boshqaruv qarorlari ishlab chiqiladi. Axborot texnologiyalari
uchun avtomatlashtirilgan axborot tizimlari asosiy muhit bо‘lib, uning
tarkibiy elementlari ma'lumotlarni о‘zgartirish vositalari va usullari
hisoblanadi.
1. Turli faoliyat sohalaridagi kichik korxonalarda axborot texnolo-
giyalari, qoida tariqasida, buxgalteriya hisobi muammolarini hal qilish,
buxgalteriya hisobi bо‘yicha ma'lumotlarni tо‘plash bilan bog‘liq. ba'zi
turlari biznes jarayonlari, kompaniya yо‘nalishi bо‘yicha ma'lumotlar
bazalarini yaratish va foydalanuvchilar va boshqa korxona va tashkilotlar
bilan aloqa qilish uchun telekommunikatsiya muhitini tashkil etish.
2. О‘rta tashkilotlarda (korxonalarda) elektron hujjat aylanishining
ishlashi va uni muayyan biznes jarayonlari bilan bog‘lash boshqaruv da-
rajasi uchun katta ahamiyatga ega. Bunday tashkilotlar (korxonalar, firma-
lar) kompaniya faoliyati bilan bog‘liq hal qilinishi kerak bо‘lgan
funktsional
vazifalar
doirasining
kengayishi,
avtomatlashtirilgan
ma'lumotlar ombori va arxivlarini tashkil etish bilan tavsiflanadi, bu esa
turli formatdagi hujjatlarni tо‘plash imkonini beradi. ularning tuzilishi,
qidirish imkoniyatlarining mavjudligi, axborotni ruxsatsiz kirishdan
himoya qilish va hokazo.d.
99
3. Yirik tashkilotlarda (korxonalarda) axborot texnologiyalari zamo-
naviy dasturiy-texnika majmuasi, jumladan telekommunikatsiya vositalari,
kо‘p mashinali komplekslar, rivojlangan mijoz-server arxitekturasi, yuqori
tezlikdagi korporativ kompyuterlardan foydalanish asosida quriladi.
tarmoqlar. Avtomatlashtirilmagan (qog‘oz) tizimlarning afzalliklari: mav-
jud echimlarni amalga oshirish qulayligi; ularni tushunish oson va о‘zlash-
tirish uchun minimal tayyorgarlik talab etiladi; texnik kо‘nikmalar talab
qilinmaydi; ular odatda moslashuvchan va biznes jarayonlariga
moslashish-ga moslashadi. avtomatlashtirilgan ATda tashkilotda sodir
bо‘layotgan hamma narsani yaxlit va murakkab kо‘rinishda taqdim etish
mumkin bо‘la-di, chunki barcha iqtisodiy omillar va resurslar ma'lumotlar
kо‘rinishida yagona axborot shaklida kо‘rsatiladi. Boshqaruv qarorlarini
qabul qilish jarayoni boshqaruv faoliyatining asosiy turi sifatida, ya'ni
boshqaruv vazifalarini amalga oshirishni ta'minlaydigan о‘zaro bog‘liq,
maqsadli va izchil boshqaruv harakatlarining yig‘indisi sifatida qaraladi.
Har xil turdagi tashkilotlarda axborot texnologiyalarining ishlashi
sharoitida boshqaruv qarorlarini qabul qilish samaradorligi korxonalarning
moliyaviy-xо‘jalik faoliyatini tahlil qilish uchun turli xil vositalardan
foydalanish bilan bog‘liq. Firma tomonidan hal qilinadigan vazifalarning
tо‘rtta guruhi mavjud.
1. Vazifalarning birinchi doirasi firmadan tashqari foydalanuvchilar
– investorlarni iqtisodiy ma’lumotlar bilan ta’minlashga qaratilgan. soliq
organlari va hokazo.
2. Ikkinchi doira biznesni rivojlantirish uchun strategik boshqaruv
qarorlarini ishlab chiqish uchun mо‘ljallangan tahlil vazifalari bilan
bog‘liq.
3. Tahlil vazifalarining uchinchi doirasi taktik qarorlarni ishlab
chiqishga qaratilgan.
4. Vazifalarning tо‘rtinchi qatori iqtisodiy ob'ektning funktsional
quyi tizimlariga muvofiq iqtisodiy ob'ektni operativ boshqarish vazifalari
bilan bog‘liq.
Odatda, boshqaruv tizimlari uch darajaga bо‘linadi: strategik, taktik
va operatsion.
100
I. Strategik daraja top-menejerlarga qaratilgan. Strategik boshqaruv
darajasining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:· Tashkilotni
rivojlan-tirishning ustuvor yо‘nalishlari tizimini aniqlash; · Tashkilot
rivojlanishi-ning istiqbolli yо‘nalishlarini baholash; · Belgilangan
maqsadlarga erishish uchun zarur resurslarni tanlash va baholash.
II. Qarorlarni qabul qilishning taktik darajasi ma'lumotlarni
Avtomat-lashtirilgan qayta ishlash va individual, asosan zaif tuzilgan
vazifalarni hal qilishga yordam beradigan modellarni amalga oshirishga
asoslangan. Taktik etakchilik darajasining asosiy maqsadlari: · butun
tashkilotning barqaror ishlashini ta'minlash; · Tashkilotning rivojlanishi
uchun salohiyatni oshi-rish; · Tashkilotni rivojlantirish jarayonida
tо‘plangan potentsial asosida buyurtmalarni bajarish uchun asosiy ish
rejalari va jadvallarini yaratish va tuzatish.
III. Qarorlarni qabul qilishning operativ (operativ) darajasi barcha
avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarining asosidir. Ushbu darajada
iqtisodiy ob'ektning turli funktsional vazifalarini hal qilish uchun juda kо‘p
sonli joriy operatsiyalar amalga oshiriladi. Shu bilan birga, operativ
boshqa-ruvning eng muhim ustuvor yо‘nalishlari qatoriga quyidagilar
kiradi:·
Tо‘plangan
salohiyatdan
foydalangan
holda
oldindan
rejalashtirilgan tadbirlarni amalga oshirish orqali foyda olish; ·
rejalashtirilgan ishlab chiqarish jarayonidan chetlanishlarni hisobga olish,
jamlash va tahlil qilish; · Keraksiz og‘ishlarni bartaraf etish yoki
minimallashtirish uchun echimlarni ishlab chiqish va amalga oshirish.
2. Korxona boshqaruvini avtomatlashtirish tizimlarining xarakte-
ristikalari.
2.1. Kirish darajasidagi tizimlar. Kichkina korxonalar orasida bosh-
lang‘ich darajadagi tizimlar keng tarqalgan bо‘lib, ulardan kundalik
faoliya-tida muvaffaqiyatli foydalanadi. Bunday axborot tizimlarining
о‘ziga xos xususiyati korxona biznes-jarayonlarining cheklanganligidir.
Ushbu toifa-dagi dasturiy mahsulotlar bir-biridan farq qilishi mumkin
mо‘ljallangan maqsad: bunga ham buxgalteriya, ham ombor va savdo
tizimlari kiradi. Ammo, shunga qaramay, bu tizimlar juda kо‘p umumiy
xususiyatlarga ega: ajratilgan resurslarga past talablar. Ushbu toifadagi
tizimlar zamonaviy sanoat ma'lumotlar bazasi boshqaruvi ostida ishlashi
101
mumkin, lekin ular kichik korxonalarda ham ishlatilishi mumkin. Bunday
tizimning mumkin bо‘lgan foydalanuvchilari soni 1 dan bir necha
о‘nlabgacha. Ma'lumki, foydalanuvchi о‘z-о‘zidan sotib olishi, о‘rnatishi
va ishlashni boshlashi mumkin, ammo ishlab chiquvchilar imkon qadar
keng imkoniyatlarga ega dasturlarni yaratishga harakat qilishadi, bu esa
bunday tizimlarni ushbu va undan yuqori sinflarning boshqa tizimlari bilan
integratsiya qilish imkonini beradi.
2.2. О‘rta darajadagi tizimlar. О‘rta darajadagi tizimlarning paydo
bо‘lishi boshlang‘ich darajadagi tizimlarga qaraganda kо‘proq imkoniyat-
larga ega bо‘lgan dasturiy mahsulotga bо‘lgan ehtiyoj bilan bog‘liq. Shun-
day qilib, zamonaviy rivojlanish usullari va vositalariga asoslangan ba'zi
ishlab chiqaruvchilar yaratdilar tayyor echimlar korxona ehtiyojlarining
juda keng doirasi uchun. Bunday tizimlar odatda quyidagi quyi tizimlarni
о‘z ichiga oladi: Buxgalteriya hisobi Ishlab chiqarishni boshqarish
logistika va sotish rejalashtirish ishlab chiqarish. Bunday tizimlar
korxonaning deyarli barcha sohalarida qaydlarni yuritish qobiliyatiga
qaramasdan, ba'zi bir quyi tizimlar ularda juda qisqartirilgan shaklda
amalga oshiriladi. Biroq, bunday tizim uchun turli xil sozlamalar soni
sezilarli raqamga etadi, bu esa iste'molchini mahsulotni о‘z-о‘zidan
о‘rnatishga qodir emasligiga olib keladi. Kо‘pincha, о‘rta darajadagi
dasturiy mahsulot narxining katta qismi tizimni о‘rnatish va sozlash,
texnik xizmat kо‘rsatish xizmatlaridan iborat. Bunday tizimlarning yuqori
narxi ularni kichik firmalar uchun imkonsiz qiladi. Bunday tizimning
muhim kamchiligi shundaki, о‘rta darajadagi tizimni joriy etish
muvaffaqiyati kо‘p jihatdan korxona faoliyatini tahlil qilish sifatiga
bog‘liq.
2.3. Yuqori darajadagi tizimlar. Yuqori darajadagi tizimlarning
zamonaviy versiyalari tashkilotning barcha resurslarini rejalashtirish va
boshqarishni ta'minlaydi. Turli xil sozlamalar parametrlarining soni о‘n
minglablarga etadi. Biroq, shu bilan birga, bunday tizimni amalga oshirish
narxi ham oshadi. Bunday tizimni joriy etishdan kelib chiqadigan quyidagi
kamchiliklarni ham hisobga olish kerak: tashqi maslahatchilar talab
qilinishi mumkin, bu esa xarajatlarning sezilarli darajada oshishiga olib
keladi; murakkab tizimni joriy etish kо‘pincha faoliyatni biroz qayta
102
tashkil etishni talab qiladi; tizimni biznes talablariga javob beradigan
tarzda qayta sozlay-digan maxsus bо‘limga ega bо‘lish kerak. Boshqa
tomondan, tashkilot rahbarlari va uning xodimlari ishlab chiqarishni
rejalashtirish va boshqarish uchun ajoyib vositani olishadi.
3. Tizimni tanlash, amalga oshirish va ishlatish
3.1. Axborot tizimini tanlash muammosi. Boshqaruv usullarini
tavsif-lang iqtisodiy faoliyat va ularni qо‘llash natijasida amalga
oshiriladigan harakatlar. Kо‘proq ta'minlash uchun ushbu usullarni kerak
bо‘lganda о‘zgartiring samarali ish va yangi tizimning integratsiyasi.
Tashkiliy tuzilmani tavsiflang va u korxona maqsadlariga eng mos
keladimi yoki yо‘qligini kо‘rib chiqing. Eng kо‘p о‘rganing samarali
usullar sanoatda qо‘llaniladi. Zaruriy texnik infratuzilmani yaratishni
ta'minlash: Yangi tizim talablari asosida joriy infratuzilmani baholash
uchun tegishli mutaxassislarni tayinlash. Axborot tizimlari bо‘limining
rolini aniqlang va uning yangi sharoitda qanday о‘zgarishlarga duchor
bо‘lishini kо‘rib chiqing. Amalga oshirilgan funktsiyalar ehtiyojlarga
javob berishini ta'minlash uchun olingan hujjatlardan foydalaning.
Xodimlarga moslashish orqali о‘zgarishlarni boshqaring: О‘zgarishlarni
bosqichma-bosqich amalga oshiring, shuni yodda tutingki, xodimlar bir
vaqtning о‘zida faqat ma'lum miqdordagi ma'lumotlarni о‘zlashtira
oladilar. Loyihani amalga oshirishda asosiy rol о‘ynaydigan har bir kishini
boshidanoq jalb qiling. Yaxshi yо‘l Buning uchun biznes ehtiyojlarini
batafsil aniqlash jarayonida ulardan о‘z hissalarini sо‘rang. Bunday
xodimlar bilan muntazam ravishda muloqot qiling, ularni eshitish
imkoniyatini bering. Odamlar nafaqat tizimga ma'lu-motlarni kiritishni
о‘rganishlari, balki ularning ishi qanday о‘zgarishini tushunishlari uchun
о‘quv rejasini ishlab chiqing. Qabul qilingan chora-tadbirlardan sо‘ng siz
tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri tizimni amalga oshirishga о‘tishin-giz mumkin. Firmalar
tomonidan qо‘llaniladigan odatiy amalga oshirish rejasi quyidagi
bosqichlardan iborat: · Kompaniyaning holatini dastlabki tekshirish va
baholash.
· Dastlabki qayta tayyorlash.
103
· Texnik-iqtisodiy asoslash (xarajat-foyda tahlili) Loyihani tashkil
etish (mas'ul shaxslarni tayinlash, komissiyalar tarkibi) Maqsadlarni ishlab
chiqish (biz loyihadan nimani kutamiz)
· Texnik vazifa jarayonni nazorat qilish uchun Dastlabki qayta
tayyorlash (xodimlarni qayta tayyorlash) Yuqori darajadagi rejalashtirish
va boshqarish
· Ma'lumotlarni boshqarish
· Dasturiy ta'minot
. Tajribali misol
. Natijalar olish
. Hozirgi holatni tahlil qilish
| 