1.3.2. O‘simliklar hayotida muhim bo‘lgan asosiy iqlim
omillari
Iqlim
omillari
yoki
ob-havo
sharoitlarini
asosiy
belgilovchilardan biri-havo harorati barcha biologik faollikni
harakatga keltiruvchi kuch bo‘lib, qishlok xo‘jaligi uchun zarur
bo‘lgan asosiy iqlim ko‘rsatkichlaridan biridir.
Havo harorati juda o‘zgaruvchan bo‘lib, bir necha soatlik
qisqa muddatda ham keskin o‘zgarib ketishi mumkin.
Uzoq muddatli davrlarda, masalan, vegetatsiya mavsumida,
54
havo haroratining rejimi samarali haroratlar yig‘indisi ko‘payib
borgani sayin o‘simliklarning rivojlanishining fenologik
fazalarini birini tugab ikkinchisi boshlanishini belgilab beradi.
Havo harorati rejimining asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilar
sanaladi:
•
sutkalik maksimal va minimal havo haroratlari;
•
sutkalik o‘rtacha, kunduzgi va tungi havo haroratlari.
Havo haroratining o‘zgarishlarini grafik ko‘rinishda
tasvirlansa, uning o‘zgarishlarini tasavvur qilish oson bo‘ladi.
Misol sifatida, quyidagi rasmda Isroil davlatining paxta
yetishtiriladigan hududida, ya’ni Isroil Qishloq xo‘jaligi vazir-
ligining Saad Kibutsida (Negev cho‘lida) joylashgan meteo-
rologik stansiyasi ma’lumotlari asosida 4 dan 9 iyulgacha bo‘lgan
muddatda havo haroratining sutka davomidagi o‘zgarishlari
ko‘rsatilgan (1.8-rasm).
Ushbu grafikni yaratish uchun foydalanilgan dasturda havo
haroratlari ko‘rsatichlarini qayta ishlash asosida havo
haroratining sutka davomida maksimal va minimal haroratlari
baholab berilgan.
1.8-rasm. Havo haroratini sutka davomida o‘zgarishlari.
55
1.9-rasm. Havo haroratini butun yil kesimda o‘zgarishlari.
Natijalar havo harorati sutka davomida keskin o‘zgarib
turishini, ya’ni kunduzgi 35°C dan, kechasi 17°C gacha
o‘zgarishini ko‘rsatmoqda.
Bir yil davomida sutkalik havo haroratlari o‘zgarishlarini bir
grafikka yig‘ib tasvirlaydigan bo‘lsak, rasmdagi ko‘rinishdagiday
tasvirga, ya’ni havo haroratini mintaqa uchun xos bo‘lgan yillik
dinamikasini ifodalovchi tasvirga ega bo‘lamiz (1.9-rasm).
Ekinlarni parvarishlash jarayonida havo harorati to‘g‘risidagi
ma’lumotlardan qanday foydalanish mumkin degan savol
barchani o‘ylantiradi. Bunga oddiy javob beriladi, ya’ni
o‘simliklarning sug‘orish rejimlarini asoslash uchun samarali
haroratlar yig‘indisi keng qo‘llaniladi.
Samarali haroratlar yig‘indisi yoki issiqlik miqdorining ortib
borishi ekinlarning o‘sishi va rivojlanishiga eng ijoby ta’sir
qiluvchi jihat sanaladi va bu jihatni doimo havo harorati bilan
bog‘lash o‘simlik fenologiyasini ifodalashda eng keng tarqalgan
vosita hisoblanadi.
Bu konsepsiyadan foydalanish ekinlarni rivojlantirishning
56
turli bosqichlarini davomiyligini baholash va bashoratlash
imkoniyatlarini beradi.
Ekinlarning rivojlanishi deganda u yaratayotgan hosilni
o‘sishi va bir bosqichdan boshqa bosqichga o‘tishi (vaqtlari)
tushuniladi.
Atrof-muhitning tuproq namligi kabi boshqa omillari ta’sir
qilmasa, o‘simliklarning unib chiqqandan to pishib yetilgungacha
rivojlanishi tezligi faqat havo haroratiga bog‘liq bo‘ladi.
O‘simliklar hayoti davomida bir rivojlanish bosqichidan
boshqasiga o‘tishi uchun ma’lum miqdordagi issiqlik bo‘lishini
talab qiladi.
Eng muhimi, samarali haroratlar yig‘indisi to‘g‘risidagi
ma’lumotlar parvarishlanayotgan ekinning sug‘orish rejimini
rejalashtirish uchun zarurdir. O‘simlik rivojlanishining turli
bosqichlarida turli miqdorda suv bo‘lishi talab qilinadi va bu
miqdorlarni bilish uchun havo harorati ma’lumotlarini bilish
muhim.
Samarali haroratlar yig‘indisini quyidagi tenglik yordamida
hisoblash mumkin:
𝑺𝑯𝒀 = ∑ (
𝑯
𝒎𝒂𝒌𝒔
– 𝑯
𝒎𝒊𝒏
𝟐
) – 𝑺𝑯
𝟎
𝒊=𝒏
𝒊=𝟏
Bu yerda, H
maks
– sutkadagi eng yuqori harorat, gradus
selsiy;
H
min
– sutkadagi eng past harorat, gradus selsiy;
SH
0
– muayyan ekin uchun metabolik jarayonlar
to‘xtaydigan harorat.
G‘o‘za uchun bu ko‘rsatkich 12°C ga teng bo‘lib, undan
yuqori haroratlarda g‘o‘za yaxshi rivojlanadi, past haroratlarda
57
esa o‘sishdan to‘xtaydi.
Parvarishlanayotgan
ekinlar
rivojlanish
bosqichlarini
boshlanishi turli ekinlarda turlicha kechadi.
Masalan, g‘o‘zaning rivojlanish bosqichlari va ular uchun
ketadigan vaqtlar quyidagi 1.18-jadvalda keltirilgan.
1.18-jadval.
|
