1.3. Iqlim sharoiti va uning ekinlar parvarishidagi
ahamiyati
Iqlim, bu o‘zgarishlari koinot, atmosfera, okeanlar va qit’alar
yuzasi, muzliklar, vulqonlar, shuningdek, yer yuzasidagi ekin
maydonlari, o‘rmonlar, o‘tloqlar, ya’ni yer usti florasining
biologik holati o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik (ta’sirlar) bilan
belgilanadigan o‘ta murakkab fizik tizim sanaladi.
Tabiiy muhit qismlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar tufayli bir
necha soatdan o‘n va yuz yillarga qadar bo‘lgan vaqtda iqlim
tizimida murakkab tabiiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.
Iqlim sharoitlarida yuz beradigan o‘zgarishlarni sodir
bo‘lishida insonning faoliyati ham sezilarli rol o‘ynaydi.
Har bir mintaqaning, shu jumladan Orol dengizi havzasining
iqlimi ham o‘zgarib turadigan ko‘rsatkichlar majmuasi bo‘lgan
ob-havo sharoiti bilan tavsiflanadi.
Ob-havo sharoitlarining asosiy omillari sifatida havoning
harorati, havoning namligi, quyoshdan keladigan yorug‘lik
(nurlanish, radiatsiya), shamol tezligi (yo‘nalishi bilan) va
yog‘ingarchiliklar ko‘rsatiladi.
O‘simliklarni rivojlanishi mazkur ko‘rsatkichlar bilan
chambarchas bog‘liq ravishda yuz beradi, ya’ni o‘simliklarning
o‘sishi-rivojlanishi va hosil yaratish ko‘rsatkichlari ob-havoning
ko‘rsatkichlariga to‘liq bog‘liq sanaladi.
1.3.1. O‘zbekistonning o‘ziga xos iqlim sharoitlari
O‘zbekiston
Respublikasi
Yevroosiyo
mintaqasining
markazida, ya’ni 37 va 45 gradus shimoliy kenglik, 56 va 73
gradus sharqiy kenglikda joylashgan.
O‘zbekistonning umumiy maydoni 447,7 ming km
2
ni,
shundan 79% ini tekisliklar, 21% ini tog‘ va tog‘ oldi hududlar
49
tashkil qiladi. Hududining deyarli 4/5 qismi yarimcho‘l va cho‘l,
qolgan qismi janubiy-sharqiy va sharqiy hududlarda baland
tog‘lardan iborat.
Okeanlar va dengizlardan uzoqda joylashgan Markaziy
Osiyo mintaqasida joylashgan O‘zbekistonning geografik
joylashuvi uning iqlimini kontinental bo‘lishini belgilaydi.
Iqlimning kontinentalligi yilning aksariyat qismida ob-
havoni bulutsiz, yozni jazirama issiq, yog‘inlarni kam,
bug‘lanishini ko‘p, yozning uzoq va quruq, shuningdek, qishni
O‘zbekiston joylashgan kengliklarga xos bo‘lmagan tarzda
sovuq, havo haroratining sutka va yil davomida o‘zgarishini katta
bo‘lishiga olib kelgan. O‘zbekiston iqlimining bunday o‘ziga
xosligi iqlim yaratuvchi omillar ta’sirida shakllangan.
Geografik joylashuv (shimolda mo‘tadil va janubda sub-
tropik zonalar), quyosh radiatsiyasining intensivligi, atmosfera
oqimlarining aylanishi va mahalliy relef O‘zbekistonning iqlimini
belgilovchi omillar sanaladi.
O‘zbekiston hududining shimoldan janubga qarab uzun
masofaga – 925 km ga cho‘zilganligi quyosh nurlarini
O‘zbekistonning hamma qismlariga bir xilda tushmasligiga sabab
bo‘ladi. Xususan, quyosh nurlari yilning 22 iyun kunida
respublikaning shimolida ufqqa nisbatan 71° va janubida 76°
burchak ostida tushadi.
Quyosh
charaqlab
turishining
davomiyligi
shimoliy
mintaqalarda yiliga 2500-2800 soatni tashkil qilsa, janubda 3000-
3100 soatga teng. Yer yuzasiga quyosh radiatsiyasini yillik
tushishi shimolda 130, janubda 160 kkal/sm
2
ga teng.
Atmosfera havosining harakati O‘zbekiston iqlimini shakl-
lantirishda katta ahamiyatga ega. Qishda shimol va shimoli-
sharqdan keladigan sovuq arktik havo massalari O‘zbekistonning
hududiga kirib, respublikaning janubiy chegaralarigacha yetib
boradi.
Natijada,
hududda
yog‘inlarsiz sovuq ob-havo
50
hukmronlik qiladi.
Qishda O‘zbekiston hududida mo‘tadil kengliklarning nam
havo oqimlari shakllanib siklonlarni yuzaga keltiradi, natijada qor
va yomg‘ir shaklidagi yog‘ingarchiliklar sodir bo‘lib turadi.
Yozda mamlakatning tekislik qismida mahalliy Turon tropik
havo massasi shakllanadi. Havo quruq va issiq bo‘lib, mayda
chang zarralari bilan to‘yinib ketadi. Natijada past bosimli hudud
yuzaga kelib, unga shimol va shimoliy-g‘arbdan iliq va nam havo
oqimi kirib keladi. Biroq, bu havo tez qizib ketadi va odatda
tekislik rayonlarida yog‘ingarchilik bo‘lmaydi.
Harakatlanayotgan nam havo massalarini hududning sharqiy
qismida joylashgan tog‘lar to‘sib ushlab qoladi. Natijada tog‘ va
tog‘ oldi hududlarda yoz oylarida ham yog‘inlar yog‘ishi tez-tez
kuzatiladi. Mamlakat hududi shimol, shimoliy-g‘arb va g‘arbiy
tarafdan bepoyon tekisliklardan iborat bo‘lib, turli havo
oqimlarini kirib kelishi uchun ochiq. Shuning uchun mazkur
taraflardan mamlakat hududiga
Atlantika va Arktika havo oqimlari bemalol kirib keladi.
Tog‘lar bilan yopiq bo‘lgan janubiy hudud, o‘z navbatida iliq
tropik havoning kirib kelishiga to‘sqinlik qiladi. Sharqiy
mintaqalardagi tog‘lar ham havo oqimlarini harakatlanishiga
to‘sqinlik qiladi. Natijada tog‘li hududlarda yozda tekisliklarga
qaraganda
salqin
ob-havo
sharoiti
yuzaga
keladi
va
yog‘ingarchilik ko‘proq kuzatiladi. Qishda esa havo sovuq bo‘lib,
uzoq vaqt davom etadi.
Mamlakatda iyul oyining o‘rtacha havo harorati shimolda
26°C dan janubda 30°C gachani tashkil qiladi. Yanvar oyining
o‘rtacha havo harorati shimolda minus 8°C gacha, janubda yesa
0°C gacha pasayadi. Havoning eng past harorati Ustyurt
tekisliklarda kuzatilib, minus 38°C gacha pasayadi.
Mamlaktning tekislik hududlarida yoz quruq va issiq bo‘lib,
51
iyulning o‘rtacha harorati + 26-30°C ga, janubda esa +31-32°C
ga teng bo‘lishi kuzatiladi. Aniq meteokuzatuv punktlari
doirasida kuzatiladigan bo‘lsa, Nukusda havoning o‘rtacha yillik
harorati +11°C ga, Toshkentda +12°C ga, Termizda +17°C ga
teng bo‘ladi. Yozgi davrda esa havoning mutlaq maksimal
harorati Toshkentda +44°C, Termizda +50°C gacha, cho‘llardagi
qum yuzalari esa +75-80°C gacha qiziydi.
Yilning eng sovuq kunlari yanvar oyida kuzatiladi. Bu oyda
havoning o‘rtacha harorati shimoli-g‘arbdan (Ustyurtda –10°C)
janubi-sharqqa (Toshkentda +0,9°C, Samarqandda +0,3°C,
Termizda +2,8°C) qadar ko‘tarilib boradi. Ba‘zan Arktika va
Sibir havo oqimlari ta‘sirida qishda havo harorati keskin
pasayadi. Bunday davrlarda havo haroratini Surxondaryoda –
20°C, Toshkentda –30°C, Ustyurtda –38°C gacha pasayishi
kuzatilgan.
Yozda cho‘l hududlarining haddan ziyod qizishi natijasida
kontinental tropik havo massasi yuzaga kelib, u o‘ta quruqligi
bilan ajralib turadi. Shuning uchun ham cho‘l hududlarida
yog‘ingarchilik juda kam (80-200 mm/yil) miqdorda kuzatiladi.
O‘zbekiston hududiga yog‘ingarchilikni asosan Atlantika
okeanidan keladigan nam havo massalari olib keladi.
Eng kam yog‘ingarchilik miqdori Amudaryoning quyi oqimi
va Qizilqumda kuzatiladi. Yog‘inlarning eng kam miqdori
Ustyurtda kuzatiladi va ular yiliga 100 mm ga ham yetmaydi.
Tog‘oldi hududlar va tog‘liklarga qarab yog‘ingarchilik
miqdori ortib boradi. Ularning yillik miqdori mamlakatning
tog‘oldi hududlarida o‘rtacha 300-550 mm ni tashkil qilsa, ayrim
hududlarda 600-800 mm gacha yetadi, ba’zida esa undan ham
ortadi.
Mamlakatning nam havo oqimlari qarshisida joylashgan
G‘arbiy Tyan-Shan va Hisor-Zarafshon tog‘larida yiliga o‘rtacha
800-900
mm miqdorda yog‘ingarchilik bo‘ladi. Tog‘li
52
hududlarda qishki-bahorgi mavsum oylarida qor ko‘chkisi
hodisalari, kuchli yomg‘ir yog‘ishi natijasida sel va suv
toshqinlari kuzatiladi.
Yog‘inlarning asosiy qismi qish (yillik yog‘ingarchilikning
30% i) va bahor (40%) oylarida kuzatiladi.
Yog‘ingarchilik kunlarining davomiyligi ham mamlakat
hududi bo‘ylab farqlanadi. Mamlakatning tekislik hududlarida
yiliga 35-40 kun, tog‘li va tog‘oldi hududlarida 70-90 kun
davomida yog‘ingarchilik kunlari kuzatiladi.
Yog‘ingarchilikning bir qismi qor shaklida bo‘ladi. Ammo
tekisliklarda qor qoplami beqaror bo‘lib shimoli-g‘arbda 40-50
kun, janubi-g‘arbda 10-15 kun, tog‘larda esa 90-100 kun
davomida qor qoplamlarini bo‘lishi kuzatiladi.
Tekisliklarda qorning o‘rtacha qoplami 1-8 sm ni (eng ko‘pi
30 sm), tog‘oldi hududlarda 10-20 sm ni (eng ko‘pi 60 sm gacha),
tog‘larda esa 60 sm ni (maksimal balandligi 1,5-2 m gacha)
tashkil qiladi.
O‘zbekistonning tekislik hududlarida bug‘lanishning yillik
miqdori yog‘ingarchilik miqdoridan doimo bir necha baravar
yuqori. Masalan, Toshkentda bu farq 3,5 marta bo‘lsa, Nukusda
27 baravargacha yetadi.
O‘zbekiston hududida shimoli-g‘arbiy, shimoliy va g‘arbiy
shamollar ko‘roq esishi kuzatiladi. Mamlakatning shimoliy
qismida shimoli-g‘arbiy, shimoliy va shimoli-sharqiy, janubida
janubi-g‘arbiy shamollar tez-tez kuzatiladi.
O‘zbekistonning hududida o‘ziga xos mahalliy shamollar
ham kuzatiladi va ular tog‘-vodiy, Bekobod (yoki Xovost),
Qo‘qon, Afg‘oniston shamollari kabi turlarga ajratiladi.
Tog‘-vodiy shamollari mamlakatning barcha vodiylarida
kuzatiladi. Bu shamollar kunduz kunlari tog‘larga qarab essa, tun
vaqtlarida vodiylarga qarab yo‘naladi.
53
Farg‘ona vodiysidan “Xo‘jand darvozasi” orqali Mirzacho‘l
tomonga Bekobod shamoli essa, qarama-qarshi yo‘nalishda
Qo‘qon shamoli esadi.
Bekobod shamoli asosan qish davrida Farg‘ona vodiysida
atmosfera bosimi baland va g‘arbda past bo‘lganda esadi va
uning tezligi sekundiga 30-40 m gacha yetadi. Bu shamol
iqtisodiyot uchun o‘ta zararli sanaladi.
Qo‘qon shamoli esa ko‘proq bahor va kuzda, Farg‘ona
vodiysidagi havo bosimi g‘arbdagiga nisbatan pastroq bo‘lganida
esadi va uning tezligi o‘rtacha 15-25 m/s ni tashkil qiladi.
Sherobod-Surxondaryo vodiysining janubida janubi-g‘arbdan
esadigan issiq va quruq, chang va qumli shamollar kuzatiladi.Bu
shamollar Afg‘oniston shamoli deb nomlandi va ularning tezligi
ko‘pchilik hollarda 15-20 m/s ni tashkil qiladi. Bu shamollar
odatda bir necha kun tinmay davom etadi va ko‘p hollarda
qishloq xo‘jalik ekinlariga, ayniqsa gullaydigan daraxtlarga
zararli ta’sir ko‘rsatadi.
So‘nggi o‘n yilliklarda jahonda kuzatilayotgan iqlimning
o‘zgarishlari qatorida O‘zbekistonning iqlim sharoitlari ham
sezilarli darajada o‘zgarib bormoqda. Jumladan, mamlakat
hududida havo haroratini umumiy isishi bilan birga bahor-yozda
yog‘adigan yomg‘irlarning jadalligi kuchayib bormoqda.
| 