38
Potensial
unumdorlik
o‘simlik
uchun
zarur
oziq
moddalarning umumiy zaxirasi hamda o‘simlik rivojining tabiiy
suv, havo va issiqlik rejimlari bilan belgilanadi.
O‘zbekistonning sug‘oriladigan yer fondi asosan soz tuproq,
soz- o‘tloq, taqir-o‘tloqi tuproqlardan va oz darajada kulrang-
jigarrang va cho‘l qumli tuproqlardan iborat.
Bu tuproqlarning
barchasi, ana’naviy nuqtai nazaridan, qora tuproqlar, kashtan va
boshqa yuqori gumusli
tuproqlar bilan taqqoslaganda, kam
unumdor sanaladi, chunki ulardagi gumus miqdori nisbatan past
bo‘ladi.
Qishloq xo‘jaligi ekinlarini har gal sug‘orishdan so‘ng tuproq
ma’lum darajada zichlashadi. Buning oldini olish
uchun yer tobga
kelishi bilan kultivatsiya qilinadi.
Tuproqni kultivatsiya qilishning asosiy maqsadi tuproq
g‘ovakligini oshirish va ekin qatorlari oralig‘idagi begona o‘tlarni
yo‘qotishdan iborat.
Qishloq xo‘jalik ekinlaridan rejalashtirilgan hosilni olish
uchun har bir sug‘orishdan keyin tuproqqa ishlov berishni o‘z
vaqtida o‘tkazish, bunda tuproqning donadorligini (agregat
tarkibini) qayta tiklashdir.
Buning uchun texnik ekinlar (g‘o‘za,
qand lavlagi, kanop,
makkajo‘xori, jo‘xori) qator oralari sug‘orishdan so‘ng chopiq
qilish uchun ‘‘yetilgan’’ paytda (1-3 kun orasida) kultivatsiya
qilinadi.
O‘z vaqtida, sifatli o‘tkazilgan
kultivatsiya hosildorlikni
yuqori bo‘lishini ta’minlash bilan birga suvni behuda isrofni
kamaytirish uchun imkoniyat yaratadi.
G‘o‘za va boshqa chopiq qilinadigan ekinlarni sug‘orilgan-
dan keyin kultivatsiya qilish ularni normal rivojlanishini
ta’minlash
uchun havo, issiqlik va oziqlanish rejimlarini yaratadi.
Kultivatorlarning turlari va ularning ishchi organlarini dala
39
tuprog‘i, ekin turi, begona o‘tlarning
miqdori va ob-havo
sharoitlariga bog‘liq ravishda tanlanadi.
Quruq ob-havo sharoitida (ayniqsa yozning ikkinchi
pallasida) tuproqni kultivatsiya qilish sayozroq yumshatiladi.
Tuproqning umumiy g‘ovaklik darajasini quyidagi tenglik
asosida aniqlash mumkin:
𝑷
𝒖𝒎𝒖𝒎𝒊𝒚
= (𝟏 −
𝑫
𝒅
) ∙ 𝟏𝟎𝟎
bu yerda, R
umumiy
– tuproqning umumiy g‘ovakligi, %;
D – tuproqning hajmiy og‘irligi,
d – tuproqning nisbiy og‘irligi.
