Shvetsariya taraqqiyot va hamkorlik agentligi

32 
havodagi bug‘simon namni singdirib, yutib olish qobiliyatiga 
gigroskopiklik va shunday yo‘l bilan yutilgan namlikka 
gigroskopik suv deyiladi
•
Tuproqning eng kam namlik sig‘imi va so‘lish namligi 
oralig‘idagi namlik o‘simliklar uchun kerakli namlik 
sanaladi.
Tuproq namligini tashkil qiluvchi suvning miqdori 
tuproqning umumiy hajmiga nisbatan foiz ko‘rinishida 
ifodalanadi va bu ko‘rsatkichga 
tuproqning hajmiy namligi 
deyiladi.
Tuproqning hajmiy namligi ko‘rsatkichlarini grafik tarzda 
tasvirlanishi 1.5-rasmda aks ettirilgan. 
1.5-rasm. Tuproq hajmiy namligi ko‘rsatkichlarining tasvir-
lanishi. 

33 
a) maydonchani 
tayyorlash
b) maydonchaga suv 
quyish
c) maydoncha 
yuzasini yopish
1.6-rasm. Tuproqning eng kam namlik sig‘imini aniqlash uchun 
maydoncha.
1.2.4. Tuproqning eng kam namlik sig‘imi va uni aniqlash 
Tuproq o‘z molekular tortishish kuchi hisobiga o‘zida 
turlicha miqdordagi namlikni tutib tura oladi. Uning bu xossasiga 
tuproqning namlik sig‘imi deyiladi.
Eng kam (yoki dala chegaralangan) namlik sig‘imi tuproq 
harakatlanmay turgan sharoitda (avval tuproqqa ko‘p miqdorda 
suv quyilib, uning ortiqcha miqdori sizilib chiqib ketgan) tuproq 
tomonidan o‘zida ushlab turadigan namlikning miqdori sanaladi.
Boshqacha aytganda, tuproqning eng kam (EKNS, DChNS, 
Wekns) namlik sig‘imi grunt suvlari chuqur joylashgan va 
ortiqcha namlik oqib chiqib ketgan sharoitda tuproq tomonidan 
o‘z tarkibida ushlab turilishi mumkin bo‘lgan kapillyar suvlar 
miqdori hisoblanadi.
Tuproqning eng kam (yoki dala chegaralangan) namlik 
sig‘imi dala sharoitida aniqlanadi.
Ekin maydonida unga xos bo‘lgan yuzasi tekis joy tanlanadi. 
Bu joyda o‘lchamlari 1,5x1,5 metr bo‘lgan maydoncha 
belgilanadi va uning chetlari 30-40 sm balandlikdagi tuproq 
ko‘tarmasi bilan belgilab, ajratib chiqiladi. Ko‘tarma uchun 
tuproq maydoncha ichidan olinmaydi, balki maydonchaning yon 
atrofidan olib kelinadi (1.6-rasm). 

34 
Maydonchaning yaqinidan tuproq kesmasi kovlanadi va 
tuproqning genetik qatlamlaridan tuproq namunalari olinadi. 
Namunalar asosida tuproqning hajmiy og‘irligi, solishtirma 
og‘irligi va namligi aniqlanadi.
Maxsus 
tayyorlangan 
maydonchadagi 
tuproqni 
1,5 
metrgacha namlash uchun uning yuzasiga 200 litr (soz va qumoq 
tuproqlar uchun miqdor) suv quyiladi. Bunda suvni (tuproq 
yuzasidagi suv qalinligi 6 sm dan ortib ketmasligi uchun) asta-
sekin quyiladi.
Maydonchaga quyilgan suv tuproqqa to‘la shimilib 
bo‘lgandan keyin, tuproqning yuzasidan suvning bug‘lanishi 
bo‘lmasligi uchun uning yuzasini ikki qavat polietilen plyonka 
bilan yopiladi va uning ustiga tuproq tortilib, yopib qo‘yiladi.
Tuproqning bir metr tepa qatlamidagi ortiqcha suv soz 
tuproqlarda 3-5 kunda to‘liq sirqib bo‘ladi. Shuning uchun soz va 
qumoq tuproqlarda eng kam namlik sig‘imini maydonchaga suv 
quyilgandan keyin oradan 3 kun o‘tgach aniqlash tavsiya qilinadi.
Tuproqning 
namligini 
aniqlash 
uchun 
maydoncha 
tuprog‘ining turli qatlamlaridan (10-20-40-70-100 sm) burg‘u 
yordamida tuproq namunalari olinadi. Tuproq namunalarini 
maydonchaning bir nechta nuqtasidan yoki uning markazidan 
olinishi mumkin. Bunda maydonchaning markazidan namunalar 
tuproqning yuza qatlamidagi yopgich (plyonka) ni olmasdan, 
uning ustiga qo‘yilgan taxtani ustidan yurib olinadi (1.7-rasm).
Tuproqning namunalarining namligini termostat – tarozi 
usulida laboratoriyada aniqlanadi.
Buning uchun tuproq namunasi to‘ldirilgan byukslar avval 
tarozida tortiladi va ularning boshlang‘ich namligi aniqlanadi. 
Keyin byukslarni qopqog‘i ochilib, quritish shkafiga (termo-
statga) qo‘yiladi va 5-8 soat mobaynida 105°C haroratda 
quritiladi.

35 
a) maydoncha 
yuzasini ochish
b) maydonchadan tuproq namunalarini 
olish
1.7-rasm. Tuproq namunalarini olish 
Tuproq namunalari quritilgandan keyin yana tarozida 
tortiladi, ya’ni og‘irliklari aniqlanadi.
Tuproqdagi namlikning miqdori nam va quruq tuproqlar 
og‘irliklari farqini hisobga oluvchi tenglik yordamida aniqlanadi:
𝑾 =
𝒎
𝒏
−𝒎
𝒒
𝒎
𝒒
∙ 𝟏𝟎𝟎%

bu yerda, W – tuproqdagi namlik miqdori, og‘irligiga 
nisbatan % da;
m
n
– nam tuproqdagi namlik miqdori, gramm;
m
q
– quruq tuproqdagi namlik miqdori, gramm.
Tuproqdagi eng kam namlik sig‘imini tuproq qatlamlari 
bo‘yicha (har 10 sm da) tuproq hajmiy og‘irligining foizlari 
ko‘rinishida aniqlanadi. Shuning uchun tuproqning hajmiy 
og‘irligini aniqlash ishlari ham o‘tkaziladi.
Agar eng kam namlik sig‘imi tuproq umumiy g‘ovakligining 
70-80% ini tashkil qilsa, qishloq xo‘jaligi ekinlari uchun ma’qul, 
80-90% ni tashkil qilsa, qoniqarli, 90% dan ortig‘ini tashkil qilsa, 
tuproqda havo qolmaganligi uchun qoniqarsiz sanaladi.

36 
Tuproqdagi eng kam namlik sig‘imi miqdori tuproqning 
granulometrik tarkibi, uning tarkibiy tuzilmasi va zichligiga 
bog‘liq. Granulometrik tarkibi bo‘yicha og‘ir va yaxshi tuzilmali 
tuproqlarda eng kam namlik sig‘imi 30-35% qumli tuproqlarda 
10-15% ni tashkil qiladi.
Yuqoridagi rasmlari ko‘rsatilgan misolda tarkibi bo‘yicha 
soz tuproqning eng kam namlik sig‘imi miqdori tuproq hajmiy 
og‘irligining 22,3% ini tashkil qilgan.
Tuproqning eng kam namlik sig‘imi tuproqni tavsiflovchi 
muhim ko‘rsatkich bo‘lib, uning asosida tuproqdagi suvning 
taqchilligi, sug‘orish me’yorlari kabi ko‘rsatkichlar aniqlanadi.
Tuproqdagi suvning taqchilligi tuproq eng kam namlik 
sig‘imi va tuproqning amaldagi haqiqiy namligi o‘rtasidagi farq 
sifatida aniqlanadi.
Qishloq xo‘jaligi ekinlari uchun tuproq eng kam namlik 
sig‘imining 

Download 13,74 Mb.