317
yuqori temperaturadagi xususiyatlarini o‘rganish muhimdir. Sulfosilikatli sement
namunalarining mustahkamligi 800
0
C temperaturada 25%, 900
0
C temperaturada
30…40%, 1000
0
C da esa 44…50% gacha kamayadi. Tarkibida 3CaO∙Al
2
O
3
∙CaSO
4
bo‘lgan sement namunalarining issiqqa ancha bardoshli ekanligi ma’lum. Bu
mineralning yuqori temperaturaga chidamliligining sababi gidratlanish jarayonida
gilsimon mahsulotlarning yo‘qligidir.
Past temperaturali manzarali bog‘lovchi material olish.
Xozirgi vaqtda oq
portlandsement asosiy manzarali gidravlik bog‘lovchi material hisoblanadi. Bu
portlandsementning xom ashyo aralashmasida temir oksidlari deyarli uchramasligi
sababli uni 1500…1600
0
C temperaturada kuydirish ancha qiyin, bu xol ishlab
chiqarish texnologiyasini murakkablashtirib yuboradi. Shuning uchun ishlab
chiqarilayotgan bunday sement miqdori qurilishning talabini qondira olmaydi.
Asosan sulfominerallardan tashkil topgan oq sementni past temperaturada olish
uchun kaolin, ohak va fosfogips xom ashyo aralashmalari kuydiriladi. Aralashma
3CaO∙3Al
2
O
3
∙CaSO
4
va 2(CaO∙SiO
2
)∙CaSO
4
hamda birmuncha
ortiqcha angidridi
bo‘lgan sementni olishga muljallab tayyorlangan. Ushbu xom ashyo aralashmasini
1200…1250
0
C temperaturada kuydirib, ochiq havoda tez sovutiladi. Hosil bo‘lgan
klinker oqish rangli bo‘lib oson kukunlanadi.
Tajribalarning ko‘rsatishicha fosfoangidrid, kaolin hamda ohaktosh
ishtirokidagi klinker bunday sharoitda kam dissotsiatsiyalanadi, chunki uning
parchalanishiga imkon beruvchi oqsidlar —SiO
2
, Al
2
O
3
va Fe
2
O
3
ohak bilan o‘zaro
reaksiyaga kirishib ketadi. O‘tkazilgan tajribalar aktivligi
va suvga bardoshliligi
yuqori bo‘lgan, ohagi yuvilib, yueasiga chiqmay qotadigan oq (manzarali)
sulfoalyuminatsilikat sement olish imkonini tasdiqladi.
Laboratoriyada o‘tkazilgan tajribalarning natijalari oq portlandsement ishlab
chiqaradigan Angren zavodida sinab ko‘rildi. Bunda zavodda ishlatilayotgan kaolin
gili 14%, ohaktosh 42% va fosfogips 44% xom ashyo materiali bo‘lib hisoblanadi.
Aralashma kalsiy sulfosilikat, sulfoalyuminat va ortiqcha miqdordagi CaSO
4
birmuncha miqdorda C
4
AF hosil bo‘lishini ko‘zda tutib tayyorlangan.
318
Fosforli o‘g‘itlar sanoatining qo‘shimcha mahsuloti—fosfogips maxsus
mablag‘ va ekspluatatsiya sarflarini talab qilmaydi, uning dispersligi ohaktosh uchun
zarur jarayon hisoblangan maydalash zaruratini bartaraf etadi.
Bu esa elektr
energiyasini ko‘p mikdorda tejashga imkon beradi va aralashma xom ashyosnin
tayyorlashda maydalovchi jinslar sarfini kamaytiradi,
shuningdek, chiqindilardan
foydalanish masalasi ham maqsadga muvofiq hal etiladi.
Sinov o‘tkazilayotgan vaqtda materialni kuydirish temperaturasi 250
0
C
kamaydi, 1250
0
C ga tenglashdi. Pechning oziqlanishi ancha ortganiga qaramay xom
ashyo aralashmasi me’yorida va ohakning to‘liq bog‘lanishi asosida kechadi. Bunda
katta bo‘laklar hamda boshqa salbiy holatlar ko‘zatilmaydi. Chala pishgan klinker
sarg‘imtir oqish rangda, donalari silliqlanmagan turli shaklda edi.
Klinker suvda
tezda sovitilgach, sochilmaydi. Uning og‘irligi 1,2 kg/l. Olingan klinkerning
maydalanish qobiliyati oq portlandsementnikiga nnsbatan 2 marta yuqori.
Shunday qilib, sinash natijasida pechning unumdorligini 55% ga oshirishga va
mazutnnng solishtirma sarfini 30% gacha kamaytirishga erishildi. Past temperaturada
kuydirish sharoitida pech futirovkasining mustahkamligi oq portlandsement ishlab
chiqarishdagidan ancha uzoq saklanadi Hosil bo‘lgan sementning fizik-mexanik
sinovlardan keyin kuyidagi xossalari ma’lum bo‘ldi: GOST 310—85 ga muvofik 1,
3, 7, 28, 180 va 360 kundan keyingi egilishga bo‘lgan mustahkamligi tegishlicha 2, 4,
6, 7 MPa, siqilishga bo‘lgan mustahkamligi esa 17, 31, 39, 43, 40 va 55 MPa ga teng.
Sement qorishmasining normal quyuqligi 23,5. Uning oqlik darajasi 76…81%.
Sementning rangi o‘zgarmay qotadi va qimmat gidravlik qo‘shimchalar
qo‘shilmaydi. Demak, olib borilgan tajribalar past temperaturada kuydiriladigan
manzarali sulfoalyuminatsilikatli sementining oq portlandsementga nisbatan bir
qancha afzalliklarga ega ekanligini ko‘rsatdi.
O‘tkazilgan tadqiqotlardan olingan ijobiy
natijalar turlicha miqdorda
3CaO∙3Al
2
O
3
∙CaSO
4
bo‘lgan sulfoalyuminat silikatli sementni qurilish materiallari
sanoatida ishlab chiqarish uchun tavsiya etish imkonini beradi (Otaqo‘ziev T.A.
rahbarligida bu ish bajarilgan). Bu maqsadda tarkibida qumi ko‘p bo‘lgan kaolinitli
319
gillardan, kimyo sanoati chiqindilaridan (fosfogips) foydalanish mumkin, bu esa oliy
navli gillar ishlatishni talab etuvchi oq, sement ishlab chiqarishni ancha
osonlashtiradi. Bunda tashqari, xom ashyo va sementni maydalashga, shuningdek,
yoqilg‘iga sarflanadngan energiyani kamaytirish mumkin.
Gips va fosfogipsdan bir-vaqtning o‘zida, sulfat kislota sulfoalyuminat-silikatli
sement olish buyicha ham ish olib borilmoqda. Buni amalga oshirish uchun 85…90%
fosfogips va 10…15% alyumosilikatli materialidan iborat aralashma, ko‘mir
ishtiroqida 1250
0
C temperaturada qisman qaytariladi, natijada sulfoalyuminat
silikatli-sement hamda CO
2
gaz hosil bo‘ladi CO
2
dan olingan sulfat kislota esa yana
ishlab chiqarishga qaytariladi. Olingan sementning rangi ko‘kimtir bo‘ladi.
