portlandsementlar misol bo‘ladi.
Ma’lumki, sizot suvlarga chidamli sement olish uchun maxsus sulfatga
chidamli portlandsement yoki oddiy portlandsement tarkibiga aktiv mineral
qo‘shilma qo‘shish kerak edi. Birinchisi O‘rta Osiyo sharoitida oson hal qilinsa,
ikkinchisini amalga oshirish ancha qiyin. Chunki O‘rta Osiyoda tabiiy cho‘kma va
vulqonlar natijasida hosil bo‘lgan mineral qo‘shilmalar yuq. O‘rta Osiyo sharoitida
paxtachilikning tezlik bilan rivojlanishi va bu bilan bog‘liq bo‘lgan gidrotexnik
inshootlarni qurish ishlarining kengayishi chuchuk va tuzli sizot suvlarga chidamli
sementlarni maxalliy xom ashyolardan yaratish masalasini ilgari surdi.
Portlandsement o‘zining yuqori bog‘lovchilik-xususiyatlariga qaramasdan tuzli
sizot suvlarga chidamsizdir. Chunki qotib qolgan portlandsementtoshda singib kirgan
sulfatli suvlar hosil qilgan. batsilla (kalsiy gidrosulfoalyuminat) darzlar va yoriqlar
paydo qiladi va uni emira boshlaydi. Kam sementli qorishmalarda esa gips kristallari
ko‘proq (batsillaga nisbatan) hosil bo‘ladi. Natijada hosil bo‘lgan katta hajmli kristall
birikmalar sementtoshda ichki kengayuvchi kuchlanishlar vujudga keltirib inshootni
buzib yuboradi. Demak, sementtoshning kengayishi, batsilla yoki gips kristallari
hisobiga bo‘lar ekan. Odatda, bu birikmalar betonning emirilishiga sababchi bo‘ladi.
SHuning uchun sement ishlab chiqarishda O‘rta Osiyoning sho‘r er osti va sizot
suvlariga, sho‘r tuproqlariga chidamli sement yaratishga katta ahamiyat berish
muhimdir. Bu suvlar tarkibi odatda natriy, kalsiy va magniy sulfat hamda xlorli
tuzlardan iborat.
O‘zbek olimlarining izlanishlari natijasnda bunday suvlarga chidamli putssolan
sementlar ishlab chiqarish o‘zil-kesil hal qilingan. Bu semeitlarni tayyorlash
305
jarayonida odatdagi portlandsement klinkeriga trass, trepel va shunga o‘xshash
boshqa tabiiy putssolan qo‘shilmalar qo‘shish kerak edi, ammo mamlakatimizning
hamma joyida bu qo‘shilmalar bir tekis tarqalmaganligi uchun hamma erda
topiladigan va umumiy bo‘la oladigan qo‘shilma topish ustida izlanishlar qizib ketdi.
Sun’iy putssolanli qo‘shilmalar birmuncha keng tarqalgap bo‘lib, bularga kaolinli va
boshqa gilsimon tuproqlar kiradi. Sun’iy putssolanli qo‘shilmalarning xossalari
yaxshi o‘rganilmagan.
Giltuproq-portlandsement ishlab chiqarishda uning tarkibiy qismi bo‘lgani
uchun u hamma sement zavodlarida bor. Shuning uchun kuydirilgan tuproqdan
putssolan qo‘shilma sifatida foydalanish mumkin bo‘lgan. O‘zbekistonda kaolin
tuprog‘ining katta zapasi bor. «VNIITSement»da (Rossiya) olib borilgan tadqiqotlar
natijasida kuydirilgan kaolinli tuproqdan tayyorlangan putssolan sementlar tuzli
(sho‘r) suvlarga chidamsiz ekanligini aniqlandi. Bu kutilmagan xol edi.
1937 yilda sobiq SSSR Fanlar Akademiyasining betonlar korroziyasi bo‘yicha
butunittifoq yig‘ilishida «Mineral suvli erlarga mo‘ljallangan inshootlar uchun
tayyorlanadigan portlandsementlar (glinitdan tashqari) yaxshi o‘rganilgan, ular
sinalgan gidravlik qo‘shilmalar asosida tayyorlanishi lozim» degan qaror qabul
qilindi.
O‘rta Osiyoga putssolan sementlari juda zarur, chunki bir qator rayonlarning er
osti suvlari juda ham minerallangan bo‘lib, ko‘pchilik rayonlarda portlandsementdan
gidrotexnik inshootlar va sanoat korxonalarini qurish man etilgan. Putssolan
sementlar ishlab chiqarishda kuydirilgan kaolinitli tuproq faqat birgina real mahalliy
qo‘shilma hisoblanar edi.
Bu masalaning muhimligini nazarda tutgan holda O‘zbekistonda professor I.S.
Kansepolskiy tabiiy kuydirilgan kaolinitli tuproq va portlandsement asosida chuchuk
va sho‘r suvlarga chidamli sement olish ustida uzoq, vaqt (1931 yildan boshlab) ilmiy
ishlar olib bordi. Shunday qilib bu maksadlar uchun foydalaniladigan tabiiy kuygan
tuproq-gliejlardan putssolan qo‘shilmasi olish mumkinligi dunyoda birinchi bo‘lib
isbotlandi. O‘rta Osiyoda ko‘mir konlariniig yonishi natijasida hosil bo‘lgan bu
306
tuproqlarning juda katta konlari bor. Bu tuproqqa geolog Sibishev tomonidan
qisqacha gliej (glina estestvenno jjennaya) nomi berildi.
Gliej portlandsement-portlandsement klinkeri va gliejni mayda tuyish bilan
hosil qilinadi. Gliej portlandsementda gidravlik qo‘shilma (gliej) miqdori tayyor
mahsulot massasining kamida 30% ini tashkil etishi lozim. Tishlashish muddatlarini
keragicha o‘zgartirib turish uchun sementni tuyish jarayonida ko‘pi bilan 3% gacha
gips qo‘shish kerak.
Gliej tarkibi asosan kremniy oksid va oz miqdorda alyuminiy oksid
(shuningdek, boshqa oksidlar) dan iborat. Kremniy va alyuminiy oksidning bir qismi
amorf holda bo‘lib, ohakka nisbatan juda uchdir. Gliej ohak bilan o‘zaro ta’sir
etganda kalsiy gidrosilikatlar hosil bo‘ladi. Ular suvda eruvchan ohakni suvda amalda
erimaydigan gidrosilikatlarga aylantiradi. Natijada aralashma qotayotganda erkin
ohak ajratib chiqadigan bog‘lovchi modda portlandsementni suvga chidamli qilib
qo‘yadi.
Bunday qo‘shilmalarni ishlatish katta iqtisodiy foyda ham beradi.
Portlandsementning tannarxi uning eng muxim va qimmatli tashkil etuvchisi klinker
o‘rniga qisman arzon tabiiy gliejlar ishlatish hisobiga arzonlashadi. Gliej unchalik
mustahkam bo‘lmagan, oson maydalanib ketadigan, g‘ovak materialdir. Bu esa
zarrachalarning sirti katta ekanligini ko‘rsatadi. Qisman shu sababli qo‘shilmalar
yuqori reaksiyaga kirishish qobiliyatiga ega. Gliejlarning aktivligi zarrachalar
o‘lchamiga, kuyish temperaturasiga bog‘liq bo‘lib, zarrachalar yiriklashgan va
temperatura ortgan sari ularning aktivligi ham pasayib boradi. Mustahkamlik esa
kuydirish temperaturasi ko‘tarilishi bilan ortadi.
Qo‘shilmalarning ancha g‘ovakliligi, sirt-yuzasining yuqori aktivligi va
gidrofilligi ularning suvga ta’sirini ham belgilab beradi. Ular, suvga tegishi bilan
unga (suvga) tuyinib qoladi. Qo‘shilmalar tabiiy qish sharoitlarida ko‘pincha ancha
nam bo‘ladi. Shu sababli putssolan sementlarni bog‘lovchilar bilan birga tuyishdan
oldin bir marta quritib olish zarur. Nam qo‘shilmalar aralashgan sement uzoq,
saqlanganda sementlarning aktivligi keskin susayib ketadi. Adsorbsiya yo‘li bilan
307
qo‘shilmaning havodan yutgan nami bog‘lovchi modda bilan o‘zaro kimyoviy ta’sir
etishadi, bu esa uning barvaqt gidrotatsiyalanishiga olib keladi va shu bilan sement
aktivligi susayadi. Qo‘shilmalarning ana shu xossasini nazarga olib, putssolan
sementlarni saqlash uchun ularga tegishli sharoitlar yaratiladi. Klinker, turiga qarab
(gliejlardan) ikki xil putssolan portlandsement ishlab chiqariladi: oddiy
portlandsement klinkeridai foydalanib ishlab chiqariladigan gliej portlandsement;
sulfatli suvlarga chidamli portlandsement klinkeri asosida ishlab chiqariladigan
sulfatga chidamli gliej portlandsement. Gliej portlandsementlarning ikkisi ham bir xil
texnologiya bo‘yicha ishlab chiqariladi, ular bilan birga ishlatiladigan qo‘shilmalarga
bo‘lgan talab ham bir xil. Gliej portlandsement quyidagi texnologik sxema bo‘yicha
ishlab chiqariladi.
Yuqorida aytilganidek, gidravlik qo‘shilma (gliej)ning g‘ovakliligi yuqori va
odatda qish fasllarida nam bo‘lgani uchun namligini ko‘pi bilan 2% gacha quritish
kerak. Quritish uchun quritgich barabanlar ishlatiladi. Barabanlarga gliej 10…15 mm
gacha o‘lchamda maydalangan holda solinadi.
Shunday qilib, uchala komponent: klinker, gliej va gips belgilangan nisbatga
qat’iy rioya qilingan holda shar tegirmonga bir vaqtda solib turiladi. Tuyish uchun
ikki kamerali quvur tegirmonlar ishlatiladi. Gliej portlandsement ishlab chiqarish
texnologiyasi hom ashyo va ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishga ko‘ra oddiy
portlandsement tayyorlash texnologiyasiga o‘xshash. Faqat klinkerni tuyish paytida
sementga qo‘shimcha komponent gliej solinishi bilan farqlanadi. Sementga qancha
qo‘shimcha solinayotgani aniq tekshirib boriladi. Zavodlarda bu maqsadda avtomatik
massa dozalogichlar ishlatiladi.
Gliejning ta’siri klinker minerallari gidratatsiyalanayotganda ajralib chiqadigan
ohakning yutilishiga asoslangan; shuning uchun necha protsent gliej qo‘shish
kerakligi bevosita gidratatsiya vaqtida Ca(OH)
2
ajratib chiqaradigan klinker minerali
miqloriga bog‘liq. Ma’lumki, uch kalsiyli silikat shunday mineral hisoblanadi va
demak, klinkerda uch kalsiyli silikat miqdori qanchalik ko‘p bo‘lsa, dastlabki qotish
davrida sement mustahkamligiga zarar qilmagan holda shunchalik ko‘p gliej qo‘shish
308
mumkin. Laboratoriya sinovlariga ko‘ra, tahminan xar 1% uch kalsiyli silikatga
0,5…0,75 % gidravlik qo‘shilma solish mumkin. Shunga asosan, putssolan
portlandsement tayyorlash uchun uch kalsiyli silikatga boy alitli klinkerlar ishlatish
maqsadga muvofiq degan xulosaga kelishish mumkin. Ammo qo‘shilmaning yo‘l
qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdorini hamma vaqt klinker mineralogik tarkibiga
qarab belgilab bo‘lmaydi. Chunki qo‘shilmalarning aktivligi har xil bo‘ladi. Masalan,
1g trepel yoki diatomit 150 mg gacha CaO yutadi, pemza yoki gliej esa 50 mg CaO
yutadi. Ohakni to‘liq biriktirish uchun aktivligi past qo‘shilmaga nisbatan aktiv
qo‘shilmadan kam talab qiladi. Amaliy ma’lumotlarga ko‘ra aktivligi 200 bo‘lgan
kremniy oksidli chiqindi qo‘shilmasining optimal miqdori sement massasidan
20…25%, aktivligi 150 bo‘lgan trepel, opoka, diatomit va boshqalarniki esa
25…30% va aktivligi 50…60 qo‘shilmalarniki 40…50% bo‘ladi.
Iqtisodiy jixatdan esa qo‘shilma imkoni boricha ko‘p qo‘shilgani ma’qul. Biroq
bu sement mustahkamligining o‘sish tezligiga va uning so‘nggi pishiqlik qiymatiga
ta’sir ko‘rsatadi, chunki qo‘shilma miqdori ortishi bilan sement klinkeri qismining
qotish sharoitlari yomonlashadi (klinker zarrachalari bir-biridan ancha ajralib qoladi).
Gliej portlandsement chuchuk suv va tarkibida sulfat tuzlari bo‘lgan sho‘r
suvlarga chidamli. Optimal miqdordagi (30% atrofida) gliejni portlandsement
tarkibiga uni tuyishdan oldin qo‘shilganda uning mustahkamligi kamayib, balki uning
zichligi ortadi. Gliej oddiy portlandsement zichligini ortiradi. Gliej oddiy
portlandsementning zichligini oshirish va «sement batsillasi» ning zararli ta’sirini
kamaytirish orqali chuchuk va sulfatli sho‘r suvlarga turg‘unligini, havo va atmosfera
ta’siriga chidamligini oshiradi. Biroq bu bilan portlandsement klinkeri va gliej
asosida sulfat tuzli suvlarga chidamli sement ishlab chiqarish masalasi butunlay hal
qilingan emas edi. Sementni sulfat tuzli suvlarga chidamli qilishga erishish uchun
portlandsement klinkeriga 70% gacha gliej qo‘shish kerak. Bu sement dastlabki
qotish tezligi bo‘yicha juda sust bo‘lib, kam mustahkamlikka ega va sovuqqa
chidamsiz. Ko‘p yillar davomida olib borilgan izlanishlar natijasida portlandsement
klinkerining mineralogik tarkibini o‘zgartirish yo‘li bilan sementning sulfatli
309
suvlariga chidamligi oshirildi. Gliejli o‘zgartirilgan mineralogik tarkibli, ya’ni kam
alyuminatli portlandsementga qo‘shish yo‘li bilan sulfatli suvlarga chidamli gliej
portlandsement olindi. Bu erda shuni ham ta’kidlab o‘tish zarurki, O‘rta Osiyo
respublikalarining ko‘pchilik xududlari juda kuchli sho‘rlangan. Er usti va osti suvlari
shu darajada ser tuzliki oddiy portlandsementlar bunga chidash bera olmaydi.
Shunday sharoitlarga chidamli yangi sement sifatida xozirgi kunda O‘rta Osiyo
respublikalarida gliej portlandsement hisoblanmoqda.
O‘zbekistonda, Quvasoy sement kombinatida birinchi marta 1940 yildan
boshlab 30% qo‘shilmali, 1948 yildan esa Bekobod va boshqa sement kombinatlarida
sulfatli suvlarga chidamli gliej portlandsement ishlab chiqarila boshladi. Hozirgi
kunda bu sementning ishlab chiqarilishi natijasida ko‘p miqdorda sement tejaldi, va
xalq xo‘jaligiga behisob foyda keltirildi. Bu sement er osti hamda o‘lkan suv
inshotlarini qurishda keng ishlatiladi va ishlatilmoqda.
Angren va Qizil Qiya gliej konlari so‘nggi yillarda o‘lkan xom ashyo
bazalariga aylangan. Ko‘p yillar davomida gliej portlandsementning hossasini
o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, uning ishlab chiqarilishi va qurilishda ishlatilishi
gliejning sementga qo‘shiladigan qimmatbaxo va ishonchli qo‘shilma ekanligini
isbotladi. Natijada Rossiyaning markaziy rayonlaridan O‘zbekistonga keltirilishi
kerak bo‘lgan uch yuz ming tonnadan ortiq sulfatli suvlarga chidamli portlandsement
hozir respublikamizning o‘zida ishlab chiqarilmoqda va bunday sementga bo‘lgan
talab hozirda to‘da qondirilmoqda.
Havo va sovuq, iqlim tasiriga chidamli bo‘lgan gliej portlandsement O‘rta
Osiyo respublikalarida er usti qurilishlarida keng ishlatilmoqda. Qirqinchi yillarda
O‘zbekiston sement zavodlarida asosan gliej portlandsement ishlab chiqarilar edi.
Gidrotexnika, sanoat va uy-joy qurilishlarida asosan gliej portlandsement ishlatilgan
edi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston sement sanoati gliej hisobiga har yili qo‘shimcha
yarim million tonna atrofida sifatli sement chiqarmoqda. Bu esa sement tannarxini
ancha kamaytirdi. Suv inshootlari uchun ishlatiladigan past ekzotermik sement ishlab
310
chiqarish masalasi gliej portlandsementning olinishi bilan tezda hal qilindi. Ilmiy
izlanishlar bu sement yirik suv inshootlari qurishda ishlatiladigan past ekzotermik
sementning o‘rnini bosishi mumkinligini ko‘rsatadi.
1968 yilning boshida Tuxtagul GES inshoatini qo‘rish uchun maxsus sement
tanlash kerak edi. Balandligi 215 metrli bu inshoat massiv-gravitatsiyalidir. Bu
inshoat uchun 3,6 million kub beton ishlatish kerak edi. Avval qurilishda markaziy
rayonlardan (ya’ni Rossiyadan) keltirilgan sement ishlatishga qaror qilingan edi.
CHunki bu qurilishga ishlatiladigan inert to‘ldirgich reaksiyaga krishadigan kremniy
oksidiga boy, gliej esa 4% gacha ishqoriy moddalargga ega. Kremniy oksid va
ishqoriy moddalarning o‘zaro birikishidan hosil bo‘lgan kompleks birikmalar hajmi
oldingi ikki modda hajmlari yig‘indisiga nisbatan bir necha marta katta bo‘lib,
betonda ichki kuchlanishlar paydo qilishi, uni yorib yuborish mumkin deb faraz
qilindi. Shularni nazarda tutib mutaxassislar gliej portlandsementni bu inshoat uchun
ishlatish xavfli deb qarab, bu maqsadda maxsus sement ishlatish kerakligini
ta’kidladilar. I.S. Kansepolskiy tashabbusi bilan gliej portlandsement uzoq vaqtga
chidashi, sulfatli suvlarga turg‘unligi va gliej tarkibidagi ishqorlarning inertligi, ya’ni
suv hamda ohakda erimasligi kabi yaxshi xossaga egaligi tufayli bu qurilishda gliej
portlandsementi ishlatildi. So‘ngra gliej portlandsementi uchun texnikaviy shartlar
ishlab chiqildi. Shundan so‘ng To‘xtagul GES qurilishiga 1969 yildan boshlab
Quvasoy sement zavodi sement etkazib berdi. Tuxtagul suv ombori uchun bir million
tonna atrofida sement kerak edi. Buning uchun Quvasoy zavodi faqat shu qurilish
uchun 1,5 yil ishlashi kerak. Maxsus sementni Rossiyadan keltirilmasdan, Quvasoy
zavodidan olib borishning o‘zi taxminiy xisoblarga ko‘ra, birnecha 10 mln. so‘mga
(1989 yilgacha) mablag‘ tejaldi.
Shunday qilib I.S.Kansepolskiy o‘z xodimlari bilan xamkorlikda maxalliy
gliejlardan portlandsement uchun aktiv mineral qo‘shilma sifatida foydalanishni
taklif etish muhim iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu ishlar asosida O‘zbekiston se-
ment zavodlari irrigatsiya va gidrotexnika inshootlarining qurilishi uchun juda zarur
311
bo‘lgan chuchuk suv va sulfatli suvlarga chidamli sement ming tonnalab ishlab
chiqara boshlandi.
Sementlarning kimyoviy chidamliligini oshirish masalasi bo‘yicha olib
borilgan ishlar ham yaxshi natija berdi..S. Kansepolskiyning ishlari nazariy jixatdan
katta ahamiyatga ega. Sulfatli sharoitlarda sementlarning korroziyalanish jarayonini
o‘rganish natijasida ilgarigi fikrlarga tuzatish kiritildi Gliej portlandsementning
dastlabki qotish davridagi mustahkamligi oddiy portlandsementnikidan ancha sust.
Bu holni sementga gidrotermal ishlov berish yo‘li bilan tezlashtirish mumkin.
Bog‘lovchi moddalar qotishini tezlatishda avtoklav ishlovi berish yaxshi natija
beradi. Eng yaxshi qo‘shimcha maydalab tuyilgan qum hisoblanadi. Talab qilingan
markaga ega bo‘lgan mahsulot 0,8 MPa bosim ostida va 8…10 soat davomida
olinadn.
O‘zbekiston zavodlari ishlab chiqarayotgan 30…50% gliej qo‘shilmali
sementlarni 0,2 MPa bosimda 4…6 soat davomida avtoklavlarda ishlash natijasida
katta amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan qum-sement mahsulotlarning mustahkamligidan
qolishmaydigan buyumlar olishga imkon berdi.
Gliej portlandsementdan tayyorlangan mahsulotlar fizik-mexanik xossalari
bo‘yicha normal sharoitda qotgan portlandsementning 28 kundagi mustahkamligiga
teng. Bu mahsulot ochiq havo, sovuq va sulfat suvlar ta’siriga chidamli. So‘nggi
yillarda O‘zbekiston sement sanoati yiliga gliejlar qo‘shish hisobiga, qo‘shimcha
ravishda 500 ming tonnacha sement ishlab chiqarmoqda.
Portlandsement ishlab chiqarishda fosfotoshqollar ilgari ishlatilmas edi.
Birinchi marta Chimkent fosforli o‘g‘itlar zavodining toshqollarini 1966 yildan
boshlab sement chiqarishda 688-66 nomerli vaqtincha texnik shartlarga binoan
ishlatila boshladi.
Fosfotoshqollarning portlandsement qotishiga ta’siri qo‘shilma miqdori va
klinkerning mineralogik tarkibiga ko‘ra o‘rganildi. Fizik-mexanik sinovlarga ko‘ra
normal solishtirma sirtli sementga fosfotoshqollar qo‘shish sementning suvga
talabchanligiga ta’sir ko‘rsatmaydi, biroq uning tishlashish muddatini sekinlashtiradi.
312
Sementning solishtirma sirtini 340-380 m
2
/kg gacha oshirish uning tishlashish
muddatini birmuncha tezlashtiradi. Fosfotoshqollarni sementga qo‘shish, uning
tishlashish muddatini susaytirishni fosfotoshqollar tarkibida fosfor kislota tuzlarini
borligi bilan tushuntiriladi. Haqiqatan, sementga 1% atrofida fosfor kislota qo‘shilsa
uning mustahkamligi keskin kamayib ketadi va uning tishlashish muddati juda
sekinlashadi. Fosfotoshkol, sementga qo‘shilganda uning mustahkamligi dastlabki
qotish davrida (1…3 oy davomida) kamayib, asos sementi mustahkamligining
o‘sishidan keyingi muddatlarda (6 oydan 3 yilgacha) ortib boradi. Sement tarkibidagi
fosfotoshqolning miqdorini 60% ga etganda uning mustahkamligi ancha kamayadi,
ammo tarkibida 60% fosfotoshqol bo‘lgan sementning olti oylik namunalari
siqilishiga sinalganda, asos portlandsement mustahkamligidan ortib ketadi. Bu qonun
turli mineralogik tarkibli sementlarni sinaganda ham namoyon bo‘ladi.
Fosfotoshqolli sementlarning solishtirma sirti ko‘paytirilganda va namunalarga
gidrotermal ishlov berilganda ularning mustahkamligi ortadi. Bunday sementlarning
havoda qotishi qurilish normallarining talablariga to‘la javob beradi. Ammo
toshqollarning miqdori ortganda uning suvuqqa chidamligi kamaya boshlaydi,
fosfotoshqollarni portlandsementlarga qo‘shib sement namunalarining kirishishini
kamaytirish xam mumkin.
Sementlarga 50% gacha fosfotoshqollar qo‘shish sementning armatura bilan
tishlashishini kamaytirmasdan, balki bir necha marta ortiradi. Fosfotoshqollarning
tarkibi o‘zida domna toshqollaridan kam miqdorda giltuproq borligi bilan farqlanib,
portlandsementga qo‘shilgan fosfotoshqol miqdoriga proporsional miqdorda uning
sulfatli suvlariga chidamligi ham ortadi. Sinovlar fosfotoshqollarning miqdori
portlandsement tarkibida 10…60% gacha bo‘lganda ma’qul hisobanadi. Odatdagi
sulfatli suvlarga chidamsiz portlandsement ham 15% fosfotoshqol ishtirokida sulfatli
suvlar ta’siriga bardosh bera oladi. Bunday sementlardan yasalgan beton va temir-
beton konstruksiyalarga sulfatli suv va sovuqning ta’sirini o‘rganib chiqilgan va ular
O‘zbekiston va Turkmaniston territoriyalaridagi er osti suvlari juda kuchli
minerallashgan joylarda ishlatilmoqda.
313
Professor I. Toshpo‘latov rahbarligida yangi sement glinit portlandsement
ixtiro kilindi. Bu sement O‘zbekistonda keng tarqalgan maxalliy xom ashyo kaolinitli
tuproq (gilvata) ni 700-800
0
C da qizdirib, odatdagi portlandsement klinkeriga
qo‘shiladi, so‘ngra maydalab tuyib tayyorlanadi.
Oq rangdagi gipssimon jinslar kaolin deb ataladi. Bu jinslar asosan kaolinit
gruppasiga kiradigan minerallardan tarkib topgan. Glinit portlandsementning sulfatli
suvlariga chidamlik darajasi uning tarkibiga qo‘shilgan, qizdirilgan kaolinitli tuproq
miqdoriga bog‘liq. Boshqacha aytganda, glinit portlandsementga qizdirilgan kaolinitli
tuproq ko‘p qo‘shilsa, u mustahkam bo‘ladi, aksincha kam qo‘shilsa mustahkamligi
pasayadi.
Glinit portlandsement trepel, opoka, diatomit va boshqa tog‘ jinslari qo‘shib
tayyorlanadigan putssolan portlandsementlarga nisbatan ustun turadi. Bu sementning
eng yaxshi xossalaridan biri shuki, u issiq quruq havoda ham, sovuq havoda ham
birday mustahkam bo‘ladi, muzlash natijasida emirilmaydi. Bu sementni ishlab
chiqarish iqtisodiy jixatdan samarali emas deb xisoblaydilar, chunki kaolin tuprog‘ini
kuydirishga ko‘p miqdorda yoqilg‘i sarf bo‘lishi hisoblab chiqariladi.
| 