331
Tabiatdaxrizotil mineralini hosil bo‘lishini quyidagi kimyoviy tenglama
orqali ifodalash mumkin:
6Mg
5
FeSi
3
O
12
+ 3CO
2
+ 18 H
2
O+O
2
→9 Mg
3
Si
2
O
5
(OH)
4
+3MgCO
3
+2Fe
3
O
4
Mg
3
Si
2
O
5
(OH)
4
yoki 3MgO·2SiO
2
·2H
2
O
Bu suvli magniy silikati bo‘lib, xrizotil-asbestnining nazariy kimyoviy
tarkibiga to‘g‘ri keladi. Unda 43,46 % MgO, 43,5% SiO
2
, 13,04 % H
2
O bor.
Tabiatda hosil bo‘ladigan asbest tarkibida ko‘pincha bir element o‘rniga
ikkinchi
element almashgan bo‘lishi mumkin, jumladan, Si
4+
o‘rniga Al
3+
va magniy, oz
miqdorda uchraydigan Fe
2+
, Fe
3+
, Ca
2+
va Ni
2+
va boshqa ayrim birikmalar mineral
tarkibida qo‘shimcha sifatda kirgan bo‘lib, uni ifloslantiradi.
Xrizotil - asbest laboratoriya sharoitida 300-400°C da MgCO
3
bug‘ va natriy
silikat ta’sirida hosil qilinadi. 600°C daforsterit va SiO
2
dan
serpantin hosil
bo‘ladi.Tolasimon
xrizotil-asbest
350-400°C
bug’
va
900
atmosfera
bosimibo‘lgan muxitda 48 soat ichida va suyuq shisha (natriy karbonli bufer
eritmaning rN= 9,4 bo‘lishi kerak) orasidagi kimyoviybirikish orqali hosil bo‘ladi.
Uning kimyoviy formulasi Mg
6
(OH)H
2
O(Si
4
O
11
).Bunda quyidagi tenglama nazarda
tutiladi:
[2(Mg, Fe) OSiO
2
]+2H
2
O + CO
2
= 3(Mg,Fe)O·2SiO
2
·2H
2
O+MgCO
3
Professor F.V. Sыromyatnikov xrizotil-asbest mineralini quyidagi turlarini
taklifqilgan:
1) α-xrizotil - ko‘ndalang - tolasimon xrizotil-asbest
2) β-xrizotil - bo‘ylama - tolasimon
3) γ-xrizotil - betartib - tolasimon.
Birinchi va ikkinchi xil xrizotil-asbest tabiatda jilg‘asifatida
uchraydi,
bunda ko‘ndalang - tolasimon xildagi asbestnitolalari u bilan jinsga perpendikulyar
joylashgan bo‘lsa, bo‘ylama tolasimon turi esa bu jins bilan o‘tkir burchak
hosilqiladi. Betartib tolasimon turi xrizotil-serpantiljinslarning
asosiy massasini
332
tashkilqilgan bo‘lib unda o‘zaro kesishuvchi turli yo‘nalishda joylashgan ingichka
va kalta tolalardan iborat.
Biz yuqorida aytib o‘tgan qo‘shimchalar (ya’ni Fe
, Mn, So, Ni mineral
tarkibida uchrashi) uning rangiga ko‘k, sariq va jigarrang tus beradi. Xrizotil
asbestga ishlov berib tolalari
ayrim-ayrim xolga keltirilsa, uning rangi oq bo‘lib
qoladi. Xrizotil-asbestning solishtirma og‘irligi - 2,34-2,60 g/sm
3
ga teng,
o‘rtacha 2,50g/sm
3
deb qabul qilingan.
Sverdlovsk viloyatida joylashgan Bajenovskdan keltiriladigan xrizotil-
asbestning kimyoviy tarkibida 42,0% SiO
2
; 41,99% MgO, 0,53% Al
2
O
3
, 1,30%
Fe
2
O
3
, 0,24% FeO va juda oz miqdorda CaO, Na
2
O+K
2
O uchraydi,
bulardan
tashqari kimyoviy bog‘langan 12,99% H
2
O va 1,42% mexanik bog‘langan H
2
O
dan tarkib topgan.
Mineral tarkibidagi suv va uning asosiy material bilan qanday
bog‘langanligi, asbest xossalarini xamda uning ishlatish sohalarini belgilaydi.
Boshqa joylarda uchraydigan asbestminerallari ham tarkibiy qismi bo‘yicha bir-
biridan keskin farq qilmaydi.
Asbest minerali kristall panjarasining asosini kremniy-kislorod tetraedrlari
tashkil etadi (40-rasm).
