339
D. Voloxov asbest mineraliharorati 550°C ga ko‘tarilsa ham o‘z
massasini
o‘zgartirmasligini aniqladi. Lekin qizdirish asbest tolasini mustahkamlashga ta’sir
ko‘rsatadi, jumladan harorat 420°C bo‘lganda uning mustahkamligi 44% ga
kamayadi.
Xrizotil-asbestga xos xususiyatlardan yana biri uni ma’lum darajagacha
qizdirilgandan so‘ng suv ta’sir etilsa, o‘z mustahkamligini tiklaydi. 220°C gacha
qizdirilgandan so‘ng suv ta’sir ettirilsa to‘liq qayta tiklanadi. 320°C 20%, 370°C da
esa fakat 10% qayta tiklanadi. 420°C gacha qizdirilganda esa yo‘qotilgan
mustahkamlik tiklanmaydi.
Qizdirish davomida tolalar orasidagi bog‘lanish
kamayadi, bu esa uning
titkilanib ajralish qobiliyatini oshiradi, bundan tashqari qizdirilganda yo‘qoladigan
mustahkamlik va qizdirilgan asbest titkilanib ajralish darajasi orasida o‘zaro
bog‘lanish bor.
Bug‘li muhitda 500°C gacha qizdirilganda xrizotil-asbest
parchalanadi va
forsterit va talk mineralini hosil qiladi. Asbestning issiqlik o‘tkazish koeffitsienti
0,25-0,41 Vt/m°C teng, tolalari uzun titkilanib ajralgan asbestni bu kattaligi
massasiga bog‘liq va xajm massasi oshishi bilan issqlik o‘tkazish
koeffitsienti xam
oshadi. Asbest 600-700°C da qizdirilsa uning issiqlik o‘tkazish koeffitsienti 20-30%
kamayadi.
Konda xrizotil-asbest ochiq usulda qazib olinadi. Xrizotil-asbest kengligi 150
dan to 1500 m, chuqurligi 50 dan to 1000 metr o‘zgarib turuvchi maydonni egallaydi.
Jins massasidan o‘rtacha 3-8% xrizotil-asbest olinadi. Asbest boyitish orqali
olinganda, jins birin-ketin takroran bo‘laklarga bo‘linadi va har gal hosil bo‘lgan
tolalarni harakatlanib turuvchi saralagich surib olish va siklonlarga cho‘ktirish orqali
olinadi. Boyitilgan asbestli jins quyidagi tartibda amalga oshadi:
I. Jins o‘lchami taxminan 25 mm bo‘lgan bo‘laklarga kelguncha 2-3 marta
maydalanadi. Birinchi gal konussimon yoki jag‘li maydalagich ishlatiladi. 2- va 3
galda esa faqat konussimon maydalagichdan foydalaniladi;
340
II.
Jinsni quritish, asosan quritish barabanlari yoki shaxtasimon quritgichlarda
o‘gkaziladi;
III. Yana xam maydaroq bo‘laklarga ajratish 4-5 bosqichda olib boriladi.
Birinchi bosqichda bo‘laklarga ajratish konussimon va bolg‘ali yoki to‘qmoqli
o‘tkaziladi. Keyingi bosqichda, asbestni kaltarok tolalarini ajratib olish uchun ichida
aylanuvchi plankasi bor gorizontal maydalagich ishlatiladi. Har qaysi bosqichdan
so‘ng jins harakatlanuvchi saralagichga (I) kelib tushadi. Ajralgan tolalar (2)
harakatlanuvchisaralagich ta’sirida yuqoriga ko‘tariladi va jins ostiga (4)
joylanadi
(rasm 45).
45-rasm. Harakatlanuvchi saralagich
Saralagichdan keyin jinsning yo‘nalishiga perpendikulyar qilib kichik teshigi
(3) bor temir konussimon naycha (5) o‘rnatilgan.
Konussimon naycha siklon, eksgauster va chang yig‘uvchi
kamera bilan
birlashgan. Eksgauster hosil qilgan siyraklashish tufayli tashqi havo naychaga
so‘riladi. Havoo‘zi bilan asbest tolani olib kiradi,
tola esa siklonda qoladi, kalta
o‘lchamli tolali asbest tutiladigan chang havo bilan birga eksgausterdan o‘tib chang
tutuvchi kameraga kelib tushadi.
IV. Asbestni tozalash. Siklondagi chang qisman maydalangan jins va asbest
tolalari saralanib tozalanadi.
V. Tolalarning uzunligi bo‘yicha, birinchi bosqichda bo‘laklarga
ajratiladi
va surib olish orqali eng uzunlari olinadi. Oxirgi bosqichda tolalarni ajratish baraban
xilidagi elaklardan o‘tkaziladi.
5
3
2
1
4
