4-§ Amfibolli asbest
Sanoatda xrozotil-asbestdan tashqari amfibolli asbest turi ham ishlatiladi.
O‘z kimyoviy tarkibiga ko‘ra u magniyva kalsiyli silikatlarning suvli birikmasidan
iborat. Ularda ko‘proq va oz miqdorda qolgan asosiy oksidlar hamda suv bo‘ladi.
Amfibolli asbest tarkibida krokidolit, amozit, antofillit, tremolit va aktinolit
bo‘ladi. Bular xammasi to‘g‘ri tolasimon teksturali bo‘ladi, ya’ni ularning eng
mayda tolasi o‘zaro parallel va xrizotilli asbestga qaraganda kislota ta’siriga
chidamliligi bilan ajralib turadi, bu esa undan kislotaga chidamli matolar, filtr
tayyorlashga imkon beradi.
Amozit boshqalardan tolasini uzunligi 250 mm bilan ajralib turadi. Rangi
oq, yashil, bo‘g‘iq yashil bo‘ladi.
Antofillit - asbesto‘z tarkibiga ko‘ra amozitga yaqin - bunda magniy
o‘rniga temir almashgan bo‘lishi mumkin. Rangi och kulrang. Erish temperaturasi
1150-1340°C, tola uzunligi 50 mm, tolalari qattiqqiyinlik bilan titkilanib ajraladi.
Kislotaga chidamli bo‘lgani uchun kimyo sanoatida ishlatiladi.
Tremolit (Na
2
O·CaO·5MgO·8SiO
2
) va aktinolit tabiiy jinslarda temir
xolda uchraydi. Magniy o‘rtacha 5% gacha ikki valentli temir bilan almashgan
bo‘lsa, u aktinolitli asbest deb ataladi. Rangi oq-kumush bo‘lib qisman yashil
rangda tovlanadi. Tolasining mexanik qattiqligi yuqori bo‘lmagani uchun sanoat
miqyosida hozircha ishlatilmaydi.
5-§ Sementlar
Xrizotilsementli buyumlar xom ashyosining ikkinchi vakili - portlandsement
bo‘lib, u o‘zining tarkibi, kuydirish jarayoni, maydalanish darajasi, qotishi kabi
xossalari bilan tayyor mahsulot olishda muhim o‘rin tutadiR
Portlandsement tabiatda keng tarqalgan ohaktosh va gilsimon jinslardan, ya’ni
tarkibida ko‘p miqdorda kalsiy oksid va kremniy, alyuminiy, temir oksidlari bo‘lgan
materiallar aralashmasidan tayyorlanadi. Bundan tashqari uning tarkibiga MgO, TiO
2
,
345
P
2
O
5
, SO
3
, ishqoriy metall oksidlari ham kiradi. U moddalar ma’lum darajada
portlandsement xossalarini o‘zgartiradi
Yuqori sifatli sement olish uchun, xamma CaO klinker tarkibidagi boshqa
oksidlar bilan (SiO
2
, Al
2
O
3
, Fe
2
O
3
) o‘zaro birikmalar hosil qilgan bo‘lishi kerak.
Klinker tarkibidagi CaO erkin yuqori temperatura ta’sirida ham juda sekin so‘nadi,
bu jarayon sement qotib, yuqori mexanik mustahkamlikka erishgandan so‘ng ham
davom etadi, natijada, undan tayyorlangan buyumlarda darz paydo bo‘ladi.
Asbestsementli buyumlarda CaO miqdorini ko‘p bo‘lishi beton buyumda
sodir bo‘ladigan kamchiliklarga olib kelmaydi, sababi sement zarrachasi asbest
tolalari bilan aralashib ketgan. Lekin CaO miqdori juda xam ko‘p bo‘lsa, asbest
sementli buyumlarning mexanik mustahkamligini kamaytiradi va suv yutish
xususiyatini oshiradi. Shularni hisobga olib klinkerdagi TK ning miqdorini 0,95 dan
oshirmaslikka harakat qilinadi.
Ikkinchi asosiy komponent bu SiO
2
. Uning miqdori klinker tarkibida C
2
S va
C
3
S hosil bo‘lishga ta’sir ko‘rsatadi. C
2
S va C
3
S ko‘p bo‘lsa, sementning
mustahkamligi oshadi, vaqt o‘tgan sari mustahkamlik yana ham ortib boradi.
C
3
S asbest tolasini C
3
A va C
4
AF qaraganda ko‘proq va maxkamrok bog‘laydi.
Shuning uchun bu mineral ko‘p bo‘lgan sementdan tayyorlangan asbest mahsulotlar
C
3
A va C
4
AF ko‘p bo‘lgan sement asosida olingan asbest mahsulotlardan o‘z
xossalari bo‘yicha yuqori turadi.
C
3
S sement tarkibida ko‘p bo‘lsa, u tez qotadi, katta issiqlik chiqaradi,
mustahkamlik qotish davrining boshidan boshlanib, keyinchalik kamayadi. U sulfat
tuzlar ta’siriga chidamli bo‘ladi. Asbest sementli buyumlar olishda tarkibida alyumi-
nat ko‘p bo‘lgan portlandsement ishlatilmaydi.Temir oksidini xom ashyo tarkibida
bo‘lishi, kuydirish temperaturasini pasaytirishga imkon beradi, uning miqdori ko‘p
bo‘lib, alyuminiy oksidining miqdori kam bo‘lsa, bunday sement sulfat ta’siriga
chidamli bo‘ladi.
MgO kuydirish jarayonida xom ashyodagi qolgan oksidlar bilan reaksiyaga
kirishmaydi, balki erkin xolda periklaz minerali tarkibida bo‘ladi, kuydirilgandan
346
so‘ng u suv bilan juda ham sekin birikadi, lekin bunda uning xajmi oshadi, bu esa o‘z
navbatida sementda kuchlanashni vujudga keltiradi va u asosida tayyorlangan
qurilmani buzilishiga olib keladi. Asbest-sement tarkibida MgO ko‘p bo‘lsa, u
asosida tayyorlangan mahsulot ma’lum vaqtdan so‘ng ishdan chiqishimumkin.
Klinkerdagi MgO miqdori 2,5% dan 3,5% gacha oshsa, asbest sement
omixtasini sizib o‘tishiga qarshilik ko‘rsatuvchi koeffitsienti ortadi, listlarning
bukilish mustaqilligi 30% ga kamayadi.
Qolgan komponentlar, masalan SO
3
ning miqdori ham 1,5% kam bo‘lmasligi
kerak.SiO
3
asosan gips tarkibida bo‘lib,sementni qotish vaqtini boshqarish uchun
klinkerni maydalash jarayonida taxminan 3,5% qo‘shiladi. SO
3
miqdori ko‘p bo‘lsa,
u kalsiy gidroalyuminat bilan birikib, kalsiy gidrosulfatalyuminathosil qiladi.
Natijada sementtoshning xajmi ortadi. Agar SO
3
mikdori 1,5%kam bo‘lsa, unda
asbest sement buyum, C
3
A miqdori ko‘p bo‘lganda, juda sekin qotadi. Shuning uchun
SO
3
miqdorini 1,5% kamaytirish kerak emas. TiO
2
klinker tarkibiga giltuproq bilan
birga qo‘shiladi, natijada agar 5% bo‘lsa sementning xossalari o‘zgaradi, ya’ni uning
mustahkamligi oshadi, klinker minerallarining hosil bo‘lishini tezlashtiradi.Klinker
tarkibida ishqoriy metallar xam chegaralangan miqdorda bo‘lishi kerak, sababi ular
qotish muddatiga ta’sir ko‘rsatadi, qotgan sementda oq dog‘lar paydo bo‘lishiga olib
keladi. Ularning mikdori 1% ortmasligi kerak.
Klinker tarkibida P
2
O
5
ning miqdori 1,5% dan oshgan bo‘lsa, sementning
qotishi sekinlashadi. Asbestsement olishda ishlatiladigan portlandsement quyidagi
talablarga javob berishi kerak:
C
3
S mikdori 50% dan kam bo‘lmasligi kerak;
C
3
A mikdori 8% dan ko‘p bo‘lmasligi kerak;
CaO erkin mikdori 1% dan ko‘p bo‘lmasligi kerak;
SO
3
mikdori 1,5% dan kam va 3,5 % dan ko‘p bo‘lmasligi kerak.
Odatda asbest-sement buyumlar olishda markasi 400-500 bo‘lgan sementni
ishlatish mumkin. Bunda sement xossalarini yaxshilash uchun 3 foizdan
oshmaydigan miqdorda va sement klinkerini maydalanishini engillashtirish uchun 0,5
347
foiz atrofida ko‘shimcha moddalar qo‘shiladi. Elash uchun olingan jami klinkerning
kamida 88% va ko‘pi bilan 93% №008 mm li elakdan o‘tishi kerak. Qotish davri I
soat 30 minutdan oldin boshlanishi, tugashi esa 12 soatdan kech bo‘lmasligi kerak.
Portlansementdan tashqari asbestsementli mahsulotlar olishda qumlitsementdan
hamfoydalaniladi.
Qotib
ulgurmagan
buyumlarga
avtoklav
va
bug‘latish
kameralarida ishlov beriladi.
Qum aralashtirilgan sement tarkibidagi C
3
S miqdori 50% ortiq, C
3
A - 8% dan
kam bo‘lishi kerak. Xom ashyo sifatida olingan qumning tarkibida SiO
2
miqdori
87%, Na
2
O hamda K
2
O ning miqdori 3% gultuproq esa 10% bo‘lishi kerak. Bunday
sement qum va sementni birga yoki alohida maydalash orqali tayyorlanadi.
Sementdagi qumning miqdori 38-54% bo‘ladi. Uning solishtirma yuzasi asa 3200-
3800 sm
2
/g teng bo‘lishi kerak.
Sementning maydalanish darajasi sifatli asbest-sementli mahsulot olishda
muhim ahamiyatga ega. Sababi asbest tolalari titkilanib ajratilgandan so‘ng, o‘ta
mayda tolachalardan iborat yuza hosil qiladi, shunda sement donalari, mana shu
tolachalar yuzasidagi oraliqni to‘ldirgan bo‘lishi kerak. Buning uchun albatta
sementning maydalanish darajasi yuqori bo‘lishi kerak, ya’ni sement donachalaridan
tarkib topgan solishtirma yuzaning qiymati sement balan suvni birikish tezligini
belgilaydi, demak sementning bog‘lanish xossalarini ifodalaydi.
Agar sementning solishtirma yuzasi 2000 dan 4000 sm
2
/g va unda 61,1% C
3
S
va 4% C
5
A bo‘lsa, sizib o‘tish qarshilik koeffitsienti 2 marta oshadi. Sement
tarkibida o‘lchovi 10 mkm bo‘lgan donachalar miqdori 20-23% oshgan bo‘lsa,
asbest-sementli omixtaning sizib o‘tish xususiyati yomonlashadi, asbest-sement
qavatni suv tutib qolish xususiyati ortadi, asbest-sement xajmi kamayadi. Asbest-
sement buyumlar olishda sementning turi, maydalanish darajasi va mineralogik
tarkibi muhim ahamyayatga ega.
Portlandsementga xos bo‘lgan, suvni tutib qolish xususiyati ham asbest-
sementli buyumlar olishda muhim ahamiyatga ega. Agar bu qiymat ortsa, asbest-
sement omixtani sizib utish jarayoni yomonlashtiradi, bu esa o‘z navbatida undagi
348
suvning miqdorini siqib chiqarishni yomonlashadi. Shuning uchun klinker tarkibidagi
S
3
A miqdori, sementning maydalanish darajasi, qo‘shilayotgan moddalarning
miqdori suvni tutib qolish xususiyatiga ta’sir ko‘rsatadi..
47 rasmda portlandsementning kotish sxemasi kursatilgan.Ca(OH)
2
suvda
yaxshi eriydi, u eritmaga o‘lchami kichik, o‘ta mayda kristallar hosil qilgan xolda
cho‘kadi. Gidrosilikatlar va gidroalyuminatlar gel ko‘rinishida hosil bo‘ladi. Bu
jarayon boshida sement oson ishlov berish mumkin bulgan «xamirga» xos
xususiyatiga ega bo‘ladi. So‘ngra u sekin asta zichlanadi va ma’lum mustahkamlikka
ega bo‘ladi. Bu birikish yoki tishlashish jarayonining boshlanishi hisoblanadi.
Omixtadagi suvni sement donachalari ko‘proq so‘rib olishi natijasida omixtaning
mustahkamligi ortadi. Bu davr qotish jarayoniga to‘g‘ri keladi. Zichlanish bilan bir
vaqtda Ca(OH)
2
ning qayta kristallanishi va gidroalyuminatlarhosil bo‘lishi sodir
bo‘ladi. Bulardan farqli xolda gidrosilikatlar uzoq vaqt o‘zgarishsiz qoladi (47-rasm).
| 