157
7,5 % gacha bo‘lishida kristall panjara monoklin shaklda bo‘ladi. Monoklin shakl
buzilgan ortorombik shakldir. Strukturaga kremniyning kiritilishi tetragonal shaklni
barqarorlashishiga olib keladi.
C
3
A
panjarasida SiO
2
aralashmalarining mavjudligi qattiq eritmadagi Na
2
O
miqdorini 7,6 % gacha ko‘paytiradi va bunda qattiq eritma tarkibi K
2
O
· 8CaO
·
3Al
2
O
3
(NC
8
A
3
) formulaga muvofiq keladi va buni quyidagi o‘rin
olish sxemasi
orqali ifodalash mumkin bo‘ladi:
3(3CaO
· Al
2
O
3
) + Na
2
O → Na
2
O
· 8CaO
· 3Al
2
O
3
+CaO, ya’ni C
3
A kristall
panjarasida Ca
2+
ionini Na+ ioniga almashinishi o‘rin tutadi. Ushbu (NC
8
A
3
) birikma
portlandsement klinkerlarida namoyon bo‘ladi. C
3
A kristall panjarasining asosini
oltita [AlO
4]-5
– tetraedrlaridan
tashkil topgan Al
6
O
18
halqalari tashkil etadi. Ushbu
halqalar kalsiy atomlari orqali bog‘langan bo‘lib, ular panjara burchaklaridan a/4
masofada joylashadi. Strukturada 1/8, 1/8, 1/8 koordinatalari bilan bo‘lgan uch
tomonlama o‘qlar bo‘yicha bo‘shliqlar mavjud. K alsiyning barcha atomlari kislorod
bo‘yicha oltilangan koordinatsiyaga ega. Ca-O bog‘lar muntazam emas. Uch kalsiyli
alyuminat suv bilan qorilganda tez tishlashishga moyillik namoyon bo‘ladi, va bunda
ko‘p issiqlik hosil bo‘ladi va hatto bug‘lanish kuzatiladi. Aralashtirish davom ettirilsa
tishlashish sekinlashishi mumkin va bunda plastik oson ishlanuvchi massa olinadi.
Tishlashishni boshqaruvchi sifatida ikki molekula suvli kalsiy sulfat (gips)
qo‘llaniladi. Uning kiritilishi tishlashish muddatlarining me’yorida bo‘lishini
ta’minlaydi. Havoda va nam atmosferali muhitida me’yorida qotadi, biroq suvga
tushirilishida yoyilib keta boshlaydi.
