42
investitsiyalarda aholi ishtiroki faol emasligi kabi muammolar shular jumlasidandir.
Masalan, keyingi yillarda aholi daromadlari hajmining
oshishi yaqqol namoyon
bo‘lsada, bu o‘sishda investitsiyalardan olingan daromadlarning ulushi juda past.
Aholining umumiy daromadlari hajmi sezilarli darajada oshishi asosan umumiy
daromadlar tarkibida 59,6 foiz ulushga ega bo‘lgan mehnat faoliyatidan olingan
daromadlar (yollanma ishchilarning daromadlari va mustaqil ravishda band
bo‘lishdan olingan daromadlar) va 32,2 foizni tashkil etuvchi transfertlardan olingan
daromadlarning sezilarli o‘zgarishi hisobiga yuzaga kelgan1.
Ta’kidlash lozimki, mamlakatimizda aholi bo‘sh mablag‘laridan foydalanish
bo‘yicha ta’sirchan
mexanizmining yaratilmagani, ayniqsa, qimmatli qog‘ozlar
bozori, investitsiya institutlarining yetarli darajada samarali tashkil etilmagani, bir
tomondan, aholi tomonidan mulkiy va tadbirkorlik daromadini kengaytirish
imkoniga ega bo‘lmaslik holatini keltirib chiqarsa, boshqa tomondan
iqtisodiyotimizdagi investitsiyalarning qo‘shimcha ichki manbalari cheklanishiga
sabab bo‘lib kelmoqda. Mazkur holatlarga
tanqidiy yondashgan holda,
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev o‘zining Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasida
“Iqtisodiyotni rivojlantirishda aholi qo‘lida to‘plangan mablag‘larni investitsiya
shaklida harakatga keltirish, odamlarda tadbirkorlik hissini kuchaytirish muhim
vazifalarimizdan biridir” 2 deb alohida ta’kidlab o‘tdi. Mazkur vazifalarni amalga
oshirish mamlakatimizda amalga oshirilayotgan daromad siyosati orqali ichki
investitsiyalarda aholi ishtirokini faollashtirish yo‘nalishlarini
belgilab olishni
taqozo etadi.
Aholi umumiy daromadlari tarkibida bozor daromadlarining ulushi deyarli 40
foizni tashkil etmoqda. Bu esa, bir tomondan, mamlakatimizda tadbirkorlik va
mehnat faoliyati erkinligining oshib borishi, boshqa tomondan esa,
daromadlar
diversifikatsiyasi natijasida uning an’anaviy turlari qatoriga yangi turlarining kirib
kelishi orqali izohlanadi. Biroq o‘z o‘rnida ta’kidlash zarurki, ayrim daromad
1
O‘zbekistonda aholi o‘rta hisobda qancha daromad oladi? - http://uza.uz/uz/society/o-
zbekistonda-o-rta-hisobda-aholi-qancha-daromad-oladi-16-04- 2018
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. –
Xalq so‘zi, 2018 yil 23 dekabr
43
turlarining salmog‘i hali jahon amaliyotida tarkib topgan o‘rtacha darajadan
sezilarlicha ortda qolmoqda. Masalan, mol-mulkdan olingan daromadlar jami
daromadlarning atigi 4,2 foizini tashkil etishi hali oldimizda o‘rta mulkdorlar
qatlamini tarkib toptirish va rivojlantirish borasida muhim ishlarni amalga oshirish
vazifasi turganligidan dalolat beradi.
Mamlakatdagi ichki investitsiyalarda aholi ishtirokini
faollashtirish daromad
siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biriga aylanishi zarur. Fikrimizcha, aholi
mablag‘larini iqtisodiyotdagi turli investitsiya ob’ektlariga yo‘naltirish va shu orqali
uning daromadlarini oshirish bo‘yicha sezilarli natijaga erishish uchun tizimli
ishlarni yo‘lga qo‘yish, xususan, mazkur jarayonlarning maqsadga muvofiq tarzda
borishini ta’minlovchi ta’sirchan mexanizmlarni joriy etish maqsadga muvofiq
hisoblanadi. Yana bir e’tiborli jihat – aholi o‘z
daromadlaridan investitsiya
tavsifidagi yo‘nalishlarda foydalanish hududlarning iqtisodiy salohiyati va
rivojlanganlik darajasiga bog‘liq bo‘lib, bu borada o‘ta yuqori notekislikni kuzatish
mumkin. Bu holat chora-tadbirlarni kuchaytirish, mahalliy hokimiyat organlari va
boshqa mutassadi idoralarning bu boradagi hududiy dasturlarini ishlab chiqishi va
izchil amalga oshirishi zarurligini ko‘rsatadi.
Umuman
olshanda,
O‘zbekistonda
ijtimoiy-iqtisodiy
islohotlarning
samaradorligini ta’minlash aholi real daromadlarini oshirishga yo‘naltirilgan
daromadlar siyosati bilan uzviy bog‘liq. Keyingi yillarda olib borilayotgan ijtimoiy
siyosat chora-tadbirlari ta’sirida aholi umumiy daromadlari tarkiban o‘zgarib, sifat
jihatidan takomillashib bormoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi daromadlari
tarkibida tadbirkorlik va mol-mulkdan olingan daromadlar ulushini sezilarli
ravishda oshirishga o‘rta mulkdorlar qatlamini tarkib toptirish va rivojlantirishga
yo‘naltirilgan vazifalarni hal etish orqali erishish mumkin. Aholi daromadlari
tarkibiy tuzilishining hozirgi holati mamlakatimizda aholi
daromadlari siyosatida
barqaror va muhim daromad manbai bilan birga uning mamlakat iqtisodiyotidagi
ijobiy o‘zgarishlardan manfaatdorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan jiddiy
o‘zgarishlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Aholi mablag‘larini iqtisodiyotdagi
turli investitsiya ob’ektlariga yo‘naltirish va shu orqali uning daromadlarini oshirish
44
bo‘yicha sezilarli natijaga erishish uchun mazkur jarayonlarning maqsadga muvofiq
tarzda borishini ta’minlovchi ta’sirchan mexanizmlarni joriy etish maqsadga
muvofiq. Aholi o‘z daromadlaridan investitsiya tavsifidagi yo‘nalishlarda
foydalanish hududlarning iqtisodiy salohiyati va rivojlanganlik darajasiga bog‘liq
bo‘lib, bu borada o‘ta yuqori notekislik mavjud. Mazkur muammoni bartaraf etish
uchun aholi mablag‘larining ichki investitsiya manbai sifatida yo‘naltirilishini
ta’minlovchi hudud bilan bog‘liq chora-tadbirlarni kuchaytirish, mahalliy hokimiyat
organlari va boshqa mutassadi idoralar tomonidan hududiy dasturlarni ishlab chiqish
va izchil amalga oshirish zarur. Aholi daromadlari siyosatini mamlakat bo‘yicha
yaxlit holda, shuningdek hududlar bo‘yicha alohida holda olib borishda ichki
investitsiya resurslari sifatida qo‘shimcha daromad keltirish tavsifiga ega turlariga
ustuvorlik berish hamda ularni rag‘batlantirishning ta’sirchan mexanizmlarini joriy
etish pirovardida aholi turmush darajasi va sifatini oshirishga sezilarlicha ta’sir
ko‘rsatadi.
