Mexnat va oylik ish haqi borasida nazariy yondashuvlar

39 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqi xajmiga bir qator bozor omillari (tovarlar 
va xizmatlar bozorida talab va taklif o‘zgarishlari, mehnatga bo‘lgan talab narxining 
o‘zgaruvchanligi, iste’mol tovarlari va xizmatlar narxi o‘zgarishi va b.) va bozordan 
tashqari omillar ta’sir ko‘rsatadi, buning natijasida mehnatga xaq to‘lashning 
muayyan darajasi vujudga keladi. 
Rivojlangan mamlakatlarda ish haqini tashkil etish (ish haqi miqdori, mehnat 
miqdori va sifati bilan unga to‘lanadigan haq mikdori o‘rtasidagi bog‘liqlikni 
ta’minlash, mehnatni me’yorlash, tarif tizimi va b.) va tartibga solishda davlat 
muhim rol o‘ynaydi. Ularda tarixan ish haqini tashkil etish va tartibga solishning 
markazlashgan davlat tizimi va markazlashmagan tizimi qaror topgan. Ish haqini 
tartibga solishning markazlashmagan tizimi xususiy mulk egalari yoki jamoa 
mulkdorlar hamda kasaba uyushmalari, aksiyadorlik jamiyatlari, kooperativlar va 
boshqalar tomonidan amalga oshiriladi. 
Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi mulkchilik shaklidan qat’i nazar 
barcha korxonalar va tashkilotlar uchun umumiy va majburiydir. 
Ish haqini davlat tomonidan tartibga solish va tashkil etishning muhim unsuri 
tarif tizimi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mamlakat bo‘yicha hukumat 
belgilagan, asosan ishchi va xizmatchilar Ish haqini tashkil qilishda foydalanishi 
uchun tavsiya etiladigan yagona tarif tizimi (setkasi) amal qiladi, korxona 
(tashkilotlar)lar yagona tarif setkasi asosida o‘z tarif setkasini ishlab chiqish va 
razryadlar sonini belgilash huquqiga ega. 
O‘zbekistonda dastlab 1993 y. 1 yanvardan 28 ish haqi razryadlariga bo‘lingan 
va 0—28 razryadlar o‘rtasida tarif koeffitsientlari farqi 14,28 bo‘lgan yagona tarif 
stavkalari joriy qilindi. 1996 y. 1 sentbrda esa ish haqi razryadlari 22 ta va 0—22 ish 
haqi razryadlari o‘rtasida tarif koeffitsientlari farqi 5,998 bo‘lgan yangi yagona tarif 
setkasi qabul qilindi. Yagona tarif stavkasi xodimlarning barcha kasb-malaka 
guruhlari bo‘yicha tarif stavkalari va maoshlari nisbatini belgilashda mehnat ta-
fovutlariga baho berishga yagona yondoshuvni ta’minlaydi. 
Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi 3 asosiy yo‘nalishda amalga 
oshiriladi: 1) davlat tomonidan ish haqi minimumi (eng kam ish haqi mikdori) 

40 
belgilanadi. Inflyatsiya jarayonida eng kam ish haqini indeksatsiyalash hukumatning 
maxsus qarorlariga muvofiq amalga oshiriladi; 2) korxonalarda ishlovchi 
xodimlarning barcha toifalari uchun o‘rtacha Ish haqining ortib borishi ma’lum 
darajada cheklanadi. Davlat bu usuldan tanglik holatlarida inflyatsiya sur’atlarini 
pasaytirishda foydalanadi; 3) Ish haqining o‘rtacha ortib borishiga karab ortib 
boruvchi soliq stavkalari belgilanadi. Bu eng yuqori Ish haqi darajasining o‘sishiga 
ta’sir ko‘rsatish va uni iqtisodiy usullar bilan cheklash imkonini beradi.Yollanma 
xodimlar ish haqini davlat yo‘li bilan tartibga solish aholining eng kam ta’minlangan 
qatlamlari — yoshlar, malakasiz xodimlar, mehnat qobiliyati cheklanganlar va 
boshqalarni ijtimoiy himoya qilishda, inflyatsiya, real ish haqining pasayishini 
cheklashda muhim ahamiyatga ega. 

Download 2,13 Mb.