39
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqi xajmiga bir qator bozor omillari (tovarlar
va xizmatlar bozorida talab va taklif o‘zgarishlari, mehnatga bo‘lgan talab narxining
o‘zgaruvchanligi, iste’mol tovarlari va xizmatlar narxi o‘zgarishi va b.) va bozordan
tashqari omillar ta’sir ko‘rsatadi, buning natijasida mehnatga xaq to‘lashning
muayyan darajasi vujudga keladi.
Rivojlangan mamlakatlarda ish haqini tashkil etish (ish haqi miqdori, mehnat
miqdori va sifati bilan unga to‘lanadigan haq mikdori o‘rtasidagi bog‘liqlikni
ta’minlash, mehnatni me’yorlash, tarif tizimi va b.) va tartibga solishda davlat
muhim rol o‘ynaydi. Ularda tarixan ish haqini tashkil etish va tartibga solishning
markazlashgan davlat tizimi va markazlashmagan tizimi qaror topgan. Ish haqini
tartibga solishning markazlashmagan tizimi xususiy
mulk egalari yoki jamoa
mulkdorlar hamda kasaba uyushmalari, aksiyadorlik jamiyatlari, kooperativlar va
boshqalar tomonidan amalga oshiriladi.
Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi mulkchilik shaklidan qat’i
nazar
barcha korxonalar va tashkilotlar uchun umumiy va majburiydir.
Ish haqini davlat tomonidan tartibga solish va tashkil etishning muhim unsuri
tarif tizimi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mamlakat bo‘yicha hukumat
belgilagan, asosan ishchi va xizmatchilar Ish haqini tashkil qilishda foydalanishi
uchun tavsiya etiladigan yagona tarif tizimi (setkasi) amal qiladi, korxona
(tashkilotlar)lar yagona tarif setkasi asosida o‘z tarif
setkasini ishlab chiqish va
razryadlar sonini belgilash huquqiga ega.
O‘zbekistonda dastlab 1993 y. 1 yanvardan 28 ish haqi razryadlariga bo‘lingan
va 0—28 razryadlar o‘rtasida tarif koeffitsientlari farqi 14,28 bo‘lgan yagona tarif
stavkalari joriy qilindi. 1996 y. 1 sentbrda esa ish haqi razryadlari 22 ta va 0—22 ish
haqi razryadlari o‘rtasida tarif koeffitsientlari farqi 5,998 bo‘lgan yangi yagona tarif
setkasi qabul qilindi. Yagona tarif stavkasi xodimlarning barcha kasb-malaka
guruhlari bo‘yicha tarif stavkalari va maoshlari nisbatini belgilashda mehnat ta-
fovutlariga baho berishga yagona yondoshuvni ta’minlaydi.
Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi 3 asosiy yo‘nalishda amalga
oshiriladi: 1) davlat tomonidan ish haqi minimumi (eng kam ish haqi mikdori)
40
belgilanadi. Inflyatsiya jarayonida eng kam ish haqini indeksatsiyalash hukumatning
maxsus qarorlariga
muvofiq amalga oshiriladi; 2) korxonalarda ishlovchi
xodimlarning barcha toifalari uchun o‘rtacha Ish haqining ortib borishi ma’lum
darajada cheklanadi. Davlat bu usuldan tanglik holatlarida inflyatsiya sur’atlarini
pasaytirishda foydalanadi; 3) Ish haqining o‘rtacha ortib borishiga karab ortib
boruvchi soliq stavkalari belgilanadi. Bu eng yuqori Ish haqi darajasining o‘sishiga
ta’sir ko‘rsatish va uni iqtisodiy usullar bilan cheklash imkonini beradi.Yollanma
xodimlar ish haqini davlat yo‘li bilan tartibga solish aholining eng kam ta’minlangan
qatlamlari — yoshlar,
malakasiz xodimlar, mehnat qobiliyati cheklanganlar va
boshqalarni ijtimoiy himoya qilishda, inflyatsiya, real
ish haqining pasayishini
cheklashda muhim ahamiyatga ega.
