• Sərbəstlik dərəcəsi
  • BİR KÜTLƏLİ SİSTEMİN RƏQSLƏRİ




    Download 4,76 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet97/102
    Sana09.12.2023
    Hajmi4,76 Mb.
    #114579
    TuriMühazirə
    1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   102
    Bog'liq
    NV-konstruksiyası-və-nəzəriyyəsi

    BİR KÜTLƏLİ SİSTEMİN RƏQSLƏRİ 
    Rəqslər – öz xarakterinə görə sərbəst və məcburi rəqslərə bölünür. Müvazinət halından 
    çıxarılan cisim 
    sərbəst (məxsusi) rəqs edir. Sərbəst rəqslər harmonik dəyişmə (və ya 
    onun törəmələri) olub sinusoid şəklində təsvir edilir. Rəqslər nəzəriyyəsinə görə sönən 
    və sönməyən rəqslər mövcuddur. Sönməyən rəqslər bərpaedici qüvvənin (elastik 
    qüvvənin) olması ilə şərtlənir. Cismin məcburi rəqs etməsi üçün bərpaedici qüvvə ilə 
    bərabər ona dəyişən xarici (həyəcanlandırıcı) qüvvə də təsir etməlidir. Mürəkkəb 
    mexaniki sistemlərin hərəkət qanunları öyrənilərkən sərbəstlik dərəcəsi anlayışından isti-
    fadə edilir. 
    Sərbəstlik dərəcəsi dedikdə hər bir elementinə bərk cisim kimi baxılan 
    sistemin sərbəst yerdəyişmələrinin cəmi nəzərdə tutulur. Mexaniki sistemin hərəkəti 
    sərbəstlik dərəcəsinə bərabər sayda ikinci tərtib diferensial tənliklərlə yazıla bilər. 
    Avtomobil rəqslərinin təsvirinin dəqiqlik dərəcəsi və deməli, nəzərə alınan sərbəstlik 
    dərəcəsi baxılan məsələnin xarakterindən asılıdır. Elmi işlərdə sərbəstlik dərəcələrinin 
    sayı onlarla ola bilər. Sistemin məxsusi rəqs tezliklərinin sayı sərbəstlik dərəcəsinə 
    bərabərdir. Rəqslərə təsir edən müxtəlif faktorları aydınlaşdırmaqdan ötrü bir kütləli, bir 
    sərbəstlik dərəcəsi olan sistemin hərəkətinə baxaq. Tutaq ki, şək.32, a)-da göstərildiyi 
    kimi 
    m kütləsinə malik olan 1 cisim, c 

    sərtlikli 2 

    yayının üzərində yerləşdirilərək, 3 

    rəqs söndürücüsü ilə birləşdirilmişdir. Belə cismin rəqslərini tədqiq edək.Sərbəst halda 
    cisim 
    I vəziyyətdə olur. Cismin G çəkisinin təsiri nəticəsində yay f
    s

    əyilməsinə məruz 
    qalır və cisim 
    II vəziyyətdə müvazinətləşir. Cismi müvazinət halından çıxardaraq 
    (sıxaraq) buraxaq və ona sərbəst hərəkət etməyə imkan verək. Bu halda (
    III hal) ona 
    yayın elastiklik qüvvəsi 
    cz
    G
    z
    f
    c
    F
    s
    el




    )
    (
    , ətalət qüvvəsi 
    mz
    F
    j


    və söndürücü 
    elementin müqavimət qüvvəsi 
    F
    a
    təsir göstərəcək. Hidravlik amortizatorlar üçün 
    F
    a
    qüvvəsi deformasiya sürətinə görə müəyyən edilir: 
    .
    z
    K
    F
    a
    a





    burada 
    K
    a

    amortizatorun müqavimət əmsalı, 
    N∙san/m; z 

    yerdəyişmədir, m-lə. 
    Yerdəyişmə üzərindəki bir və iki nöqtə uyğun olaraq yerdəyişmənin zaman üzrə birinci 
    və ya ikinci tərtibdən törəməsini göstərir. Cismin müvazinət halında 
    0








    .
    ..
    z
    K
    z
    m
    cz
    F
    F
    F
    G
    a
    a
    j
    el
    olar. Buradan
    0






    z
    z
    h
    z
    z
    m
    c
    z
    m
    K
    z
    a
    2
    .
    2
    ..
    .
    ..

    (24) 
    alarıq. Burada 
    )
    2
    /( m
    K
    h
    a


    asqının müqavimət əmsalı; 
    m
    /



    məxsusi 
    rəqslərin bucaq tezliyidir (məxsusi rəqs tezliyi), 
    rad/san. Söndürücünün müqaviməti 
    olmadıqda cisim bu tezliklə rəqs edir.(24) ifadəsinin həlli aşağıdakı ifadəni verir: 
    t
    e
    z
    z
    ht
    0
    max
    sin




    burada 
    z
    max 

    başlanğıc zaman anında maksimal kənarlaşma; 


    zaman; 
    0


    sistemdə 
    müqavimət olduqda məxsusi rəqs tezliyidir. İfadədəki qüvvət üstü (-
    ht) rəqslərin sönən 
    olacağını göstərir. 
    a)
    2
    Z
    f
    C
    1
    I
    II
    III
    3
    б)
    T
    t
    z
    Z
    m
    ax
    
    
    
    Şək.32. Bir kütləli sistemin rəqsi: 
    a) sistemin sxemi; b) yerdəyişmə əyriləri qrafiki
    ω və ω
    0
    tezlikləri arasındakı asılılıq aşağıdakı kimidir: 
    2
    2
    2
    2
    0
    1
    )
    /
    (
    1
    a
    h
    h














    burada 
    a


    rəqslərin nisbi sönmə əmsalıdır (aperiodiklik əmsalı). Nisbi sönmə əmsalının 
    qiyməti aşağıdakı kimi tapıla bilər: 
    mc
    K
    h
    a
    a
    2





    Asqının müqaviməti yoxdursa (
    0

    a

    ), 



    0

    t
    z
    z

    sin
    max

    olar. z 

    yerdəyişməsi bir-birindən 


    /
    i

    müddəti qədər fərqlənən nöqtələr üçün 
    eynidir, burada 


    tam ədəddir.Sistemdə müqavimət olmadıqda cisim sönməyən 
    harmonik rəqs edər. Təbiətdə belə rəqslər yoxdur. Çünki hər bir sistemdə sürtünmə var. 
    Sistemdə rəqs söndürücüsü olduqda rəqslər tez sönər. Lakin sistemə həddən artıq 
    böyük müqavimət verilərsə bu, hərəkət səlisliyini pisləşdirər. Məsələn, nisbi sönmə 
    əmsalı 
    1

    a

    olarsa, məxsusi rəqslər sıfıra bərabər olar və sistem tərpədildikdə rəqsi 
    hərəkət etməz. Belə hərəkət aperiodik hərəkət adlanır. Avtomobillər üçün nisbi sönmə 
    əmsalının optimal qiyməti 

    a
    = 0,25...0,3 -dır. 

    a
    = 0,3 olduqda bir period kənarlaşma 
    zamanı rəqslər 8 dəfə azalır, enerjinin 96%-i yayılır və praktiki olaraq bir periodda 
    rəqslər sönür.Asqının statiki əyilməsi artarsa, məxsusi rəqs tezliyi azalacaq. Buna görə 
    də yumşaq asqı hərəkət səlisliyini artırır. Lakin həddən artıq yumşaq asqılı avtomobildə 
    ressoraltı kütlələrin rəqs amplitudası həddən artıq arta bilər. Ressoraltı kütlələrin 
    çəkisinin dəyişməsi statiki əyilməni dəyişməklə bərabər rəqs tezliyinə də təsir göstərir. 
    Bu səbəbdən müasir avtomobillərdə çəkinin dəyişməsindən asılı olaraq sərtliyi dəyişən 
    asqılardan istifadə edilir.Real hərəkət şəraitində yuxanda qeyd edilən qüvvələrdən başqa 
    müxtəlif xarici (həyəcanlandırıcı) qüvvələr də təsir göstərir. Həyəcanlandırıcı qüvvə 
    periodik olarsa və onun dəyişmə tezliyi sistemin məxsusi rəqs tezliyi ilə üst-üstə düşərsə 
    rezonans alınar. 

    Download 4,76 Mb.
    1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   102




    Download 4,76 Mb.
    Pdf ko'rish