Nazorat uchun savollar
1. Sifat ko‘rsatkichlari deb nimaga aytiladi?
2. Kvalimetriya nima?
3. Ekspert baholash usuli nimalardan iborat?
4. So‘rov o'tkazish usuli nimalardan iborat?
5. So‘rov o‘tkazishning qanday turlarini bilasiz?
6
. To‘g‘ridan-to‘g‘ri so‘rov o‘tkazish usulini ta’riflang.
7. Bilvosita (Shartsiz, Shartli, Ochiq, Yopiq, Yuzma-
yuz, Sirtdan, Individual, Gumhda, Shaxsiy, Anonim) so‘rov
o ‘tkazishni ta’riflang.
109
VI bob. SPORTCHILAR USTIDAN NAZORATNING
INSTRUMENTAL USULLARI
6.1. Tadqiqotlarning instrumental usullari
Tadqiqotlaming
instrumental
usullari
harakatlaming
kinematik, dinamik, energetik tavsiflarini hamda jismoniy
mashqlami bajarish paytida bioelektrik faollikni to‘g‘ridan
-to‘g‘ri qayd etish uchun qo‘llaniladi. Instrumental usullaming
quyidagi ikkita guruhi: optik, optik-elektron (foto-, kino-,
videotasvir) va mexanoelektrik (goniografiya, mexanografiya,
tenzodinamografiya, akselografiya) hamda ulaming turdoshlari
va birikmalari o‘zaro farqlanadi.
Musobaqalar va mashq qilish sharoitlarida yuqori darajada
aniq axborot texnologiyalarini qo‘llash mashqlami bajarish
samaradorligini baholash uchun yangi imkoniyatlami yaratadi,
odatdagi tahlil uchun qiyin bo‘lgan harakat amallari tarkibidagi
nozik o‘zaro aloqalami ajratish imkonini beradi. Instrumental
usullami, jumladan harakat amallarini boshqarish mexanizmlarini
o‘rganish o‘quv-mashq jarayonini takomillashtirish uchiln juda
oddiylaridan to eng murakkablarini ham muvaffaqiyatli qoilash
bo‘yicha misollar ko‘p.
Zarba harakatlarini tadqiq qilish shuni ko‘rsatadi-ki, zarbani
berish momentida ko'rinadigan «zarba beruvchi qo‘lning
paradoksal tormozlanishi» yangi kelgan sportchilarga xos boMgan
mudofaa reaksiyasi hisoblanmaydi. Aksincha, u zarba massasini
oshirish uchun malaka va ko‘nikma sifatida ishlab chiqiladi.
Ikki bo‘g ‘imga ulangan mushaklaming distal va proksimal
uchastkalarining alohida faolligi to‘g‘risidagi elektrofiziologik
ma’lumotlar V. M. Dyachkov tomonidan balandlikka sakrash
paytida depsinishning ancha samarali variantini ishlab chiqishda
110
qoMlanilgan. Ushbu texnikani qoMlash orqali mashhur balandlikka
sakrovchi sportchi V. Brumel jahon rekordini o‘matgan. Yugurib
kelib uzunlikka sakrashda depsinishni amalga oshirishning
shartlarini tanlash uchun vektordinamografiyani qo‘llash yugurib
kelishdagi oxirgi bosqichlarni bajarish variantini topish imkonini
bergan. Bunda, depsinish joyiga oyoqni qo‘yish paytida tayanch
bosimini eng kam yo‘qotish qayd qilingan.
0
‘quv-mashq jarayoni davrida va ayniqsa, musobaqalar
sharoitida tadqiqotning instrumental usullarini qo‘llash, odatda,
katta tashkiliy vauslubiy qiyinchiliklar bilan bog‘ liq. Lekin, hozirgi
vaqtda, uslubiy va tajribaviy jihatdan quyidagi qoida asoslangan:
tadqiqot qilinayotgan sportchining «hozirgi harakatlari»ga uning
sun’iy yaratilgan «kelajakdagi harakatlari»dan kelib chiqqan
holda qarash kerak (ya’ni, biomexanik tadqiqotlami sun’iy
boshqariladigan muhit, trenajyor va boshqa sharoitlarda o‘tkazish
kerak), chunki bunda, potensial imkoniyatlami amalga oshirishga
xalal beradigan sabablar aniq ko‘rinadi va anglanadi.
0
‘quv-mashq jarayonining tabiiy sharoitlarida obyektiv
axborot olishdagi qiyinchiliklarni kamaytirishga, mashqlar va
musobaqalar o‘tkaziladigan joylami biomexanik nazorat qiluvchi
apparatlar bilan statsionar ravishda jihozlash yo‘li bilan erishish
mumkin.
Hozirgi vaqtda, o ‘quv-mashq jarayonining sifatini yaxshilash
uchun mo'ljallangan tizimlami ishlab chiqish, axborotni
kompyuterga avtomatlashtirilgan holda kiritish va uni qayta
ishlash imkoniyatini beruvchi dasturiy-apparat majmualarini
yaratish yo‘nalishida ishlar olib borilmoqda.
Mashq qilish jarayonida qo‘llash maqsadida biomexanik
ko‘rsatkichlaming avtomatlashtirilgan ekspress-nazorat tizimini
yaratish paytida nafaqat texnik, balki pedagogik muammolar ham
yuzaga keladi, ya’ni:
- baholash uchun qaysi ko‘rsatkichlarni tanlash lozimligi;
- ulami qanday aniqlikda o ‘lchash lozimligi;
- ulaming qanchalik variativligi;
111
- ko‘rsatkichlaming qanday kattaliklarini me’yor sifatida
olish lozimligi;
- agar zarurat tug‘ilsa, sportchi alohida ko‘rsatkichlami
qanday aniqlik bilan boshqara olishi;
- sportchi bir vaqtning o ‘zida ko‘rsatkichlaming nechtasini
korreksiya qila olishi;
- texnikaning ayrim ko‘rsatkichlari o‘zgargan paytda,
sportchining natijasi (yoki texnikaning asosiy ko‘rsatkichlari)
qanday o‘zgarishi mumkinligi muammolari ham yuzaga keladi.
Instrumental tadqiqotlaming materiallari, ya’ni harakat
amallarini bajarish paytidagi biomexanik jarayonlami yozib
olish, foto suratlar, kinoplyonka va boshqalar hamda turli
o‘ziyozarlar tomonidan chizilgan grafiklar ko‘rinishida berilishi
mumkin. Birinchilarini sharhlash zarur, ikkinchilari amalda
tayyor ko‘rinishdagi axborotga ega. Har bir holatda, ko‘p sonli
aniq raqamli ma’lumotlami nima qilish kerak, degan savol
tug‘iladi. Chunki, axborotning ko‘pligi ham, uning yetishmasligi
kabi zararlidir. N.G.Suchilinning (1996) fikricha, «...awaliga
texnikani sifatli tahlil qilish, keyin esa muvaffaqiyatli va xato
harakatlaming biomexanik tavsiflarini aniqlash bilan son jihatdan
tahlil qilish maqsadga muvofiq». Natijada, ijrochining bitta
texnikasi ikkinchisidan «nimasi bilan» va «qanchalik» farq qiladi
degan savollarga javob olinadi. Bunda, texnikani sifatli tahlil
qilish xatoliklami quyidagi to‘rtta juftliklarini qo‘llash orqali
bajariladi:
- «ertaroq-kechroq» — fazaning boshlanishi va yakuni;
- «uzoqroq-qisqaroq» - fazaning davomiyligi;
- «kuchliroq-kuchsizroq» - rivojlantiriladigan kuchlanishlar;
- «yetarlimas-ortiqcha» - chegaraviy holatlar va bo‘g‘im
burchaklari.
Sport texnikasini son jihatdan tahlil qilish boshqariladigan
gavda mexanikasi nuqtayi nazaridan bajariladi. Bunda, gavdaning
biron - bir harakat qilishi va aylanma harakatining dasturlari,
boshqaruvchi kuchlar va kuchlar momentlari, massalaming
112
o‘zaro zaruriy ko‘chishlari, asosiy va korreksiya qilinadigan
boshqaruvchi harakatlar, dinamik qaddi-qomatning elementlari
ketma-ket belgilanadi (
6.1
- rasm ).
Shunday qilib, tajriba va hisoblash yo‘li bilan olingan
m a’Iumotlaming tahlili odam harakatlarini mukammallashtirish
qonuniyatlarini aniqlash imkonini beradi.
Odam harakatlarini boshqarish qonuniyatlarini o ‘rganishning
zaruriy sharti - harakatlaming biologik va mexanik tavsiflarini
majmuaviy qayd etish hisoblanadi.
Jismoniy mashqda gavda
1 larakatning umumiy dasturil
joyning dasturi:
l-zveno massusi,
/vcno og'irlik markazi
ki>i>idiiuilalar. o ‘g'irlik
kuchi momenti
2-trayektoriya, tezlik,
navda UOM tezlanishi
Oriyentatsiya
dasturi:
1-Eylar
burchaklari
2-burchak te/liklan
x?
gavda oqlariiung
te/lanishlari
| 