Iqtisodiy xavfsizlikning quyidagi turlari mavjud

5 
- 
yalpi ichki mahsulot hajmining o’sishi; 
- 
aholining turmush darajasi va sifati; 
- 
inflyatsiya darajasi; 
- 
ishsizlik darajasi; 
- 
iqtisodiyot tarkibi; 
- 
davlat qarzi; 
- 
jamiyatning mulkiy tabaqalanishi; 
- 
iqtisodiyot va jamiyatning kriminallashuvi; 
- 
ishlab chiqarishning texnik va texnologik holati; 
- 
raqobatbardoshlik; 
- 
importga bog’langanlik; 
- 
xufiyona iqtisodiy faoliyat miqyosi; 
- 
oltin valyuta zahiralari. 
Iqtisodiy xavfsizlikni mezonlarga asoslangan holda o’rganish deganda,
iqtisodiyot holatini umumlashtirilgan holda, ya’ni resurs salohiyati va uning 
rivojlanish 
imkoniyatlari, 
resurslardan 
foydalanish 
samaradorligi 
darajasi, 
raqobatbardoshligi va hokazolarni baholash tushuniladi. 
Iqtisodiy xavfsizlik milliy xavfsizlikning muhim tarkibiy qismi bo’lganligi bois 
ham uni ta’minlash muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash mamlakatning 
har 
sohasida 
yuksalishini 
asosiy 
shartlaridan 
biri 
bo’lib hisoblanadi. 
Mutaxassislarning fikricha, “ushbu dolzarb masalada yengil fikrlash yoki muqarrar 
xavfga bepisandlik bilan qarash, uni kamaytirib ko’rsatish qanday oqibatlarga olib 
kelganligi haqida tarixdan istalgancha misollar keltirish mumkin”
4
. 
Iqtisodiy xavfsizlik davlat xavfsizligi tizimidagi muhim yo’nalish bo’lib, 
mamlakat mudofaa qobiliyatini ta’minlash, jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni saqlash, 
ekologik halokatlardan himoya qilish kabi yo’nalishlar bilan bir qatorda turadi. Mana 
shu yo’nalishlar bir – birini to’ldirib turadi va bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. CHunki, 
mamlakat iqtisodiyoti baquvvat bo’lmasa, u barqaror rivojlanmasa, ushbu 
mamlakatning mudofaa qobiliyatini ta’minlash mushkul bo’lib qoladi. Ayni paytda, 
mamlakatda ijtimoiy barqarorlik ta’minlanmas ekan, uning mudofaa qobiliyati ham 
mustahkam bo’lmaydi va iqtisodiyoti samarali rivojlanmaydi. 
Iqtisodiy xavfsizlik tushunchasining mazmun va mohiyatini yoritib berishdan 
oldin milliy xavfsizlik tushunchasiga to’xtalib o’tish kerak bo’ladi. Milliy xavfsizlik
manfaatlarni himoyalashning umumiy shakli sifatida manfaat va ehtiyojlarni 
qondirish, moddiy, ma’naviy, umuminsoniy qadriyatlardan bahramand bo’lish va 
farovonlikka intilish to’g’risidagi barcha tasavvurlarni ifodalaydi. Mamlakatning 
milliy xavfsizligi uning milliy manfaatlarini turli siyosiy, harbiy, iqtisodiy, ekologik, 
g’oyaviy va boshqa omillar ta’siri va tahdidlardan himoya qilishga yo’naltiriladi. 
SHuning uchun ham milliy xavfsizlik tarkibi murakkab tuzilishga ega bo’lib, siyosiy, 
harbiy, iqtisodiy, ekologik, g’oyaviy, mafkuraviy, axborot xavfsizligini o’z ichiga 
oladi (1-rasm). 
4
Abdusamеdov N. Iqtisodiy xavfsizlik. Toshkеnt, 2008. 9 – b. 

6 
1-rasm. Milliy xavfsizlik turlari 
Iqtisodiy xavfsizlik mamlakatning iqtisodiy jihatdan mustaqil, barqaror 
rivojlanishiga qodirligini ta’minlashga yo’naltirilgan.
Respublikamizda iqtisodiy xavfsizlik masalasi mamlakat milliy xavfsizligining 
bir qismi sifatida birinchi marta O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning 
«O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va 
taraqqiyot kafolatlari» kitobida ko’rib chiqildi. Unda mamlakatning milliy 
xavfsizligi, uning ajralmas qismi bo’lgan iqtisodiy xavfsizlik masalalari nazariy 
jihatdan chuqur tahlil qilindi. 
Hozirgi paytda iqtisodiy xavfsizlik bu – mamlakat iqtisodiyotini doimiy 
barqaror 
rivojlantirish 
va 
takomillashtirishga 
qaratilgan 
chora-tadbirlarning 
umummilliy majmuasi bo’lib, u albatta davlatning ijtimoiy-siyosiy barqarorligi va 
mustaqilligini hamda tashqi va ichki tahdidlarga qarshi turish mexanizmini ko’zda 
tutadi. 
Ilmiy adabiyotlarda va darsliklarda «iqtisodiy xavfsizlik» tushunchasining 
turlicha talqinlari berilgan. Bir guruh olimlar mazkur tushuncha mazmunini 
mamlakatning 
yetarli 
mudofaa 
salohiyatini, 
davlat 
siyosatining 
ijtimoiy 
yo’naltirilganligini, milliy manfaatlarni himoya qilishni kafolatlashga qodir bo’lgan 
iqtisodiyot va hokimiyat institutlarining ahvoli sifatida ta’riflaydi.
5
Boshqa bir guruh olimlar esa o’rganilayotgan tushunchani hokimiyat 
institutlarining iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan, milliy manfaatlarni himoya 
5
Экономическая безопасность. Производство, финансы, банки. М.: ЗАО «Финстатинформ», 1998, с.12 
MILLIY 
XAVFSIZLIK 
Siyosiy 
xavfsizlik 
Ekologik 
xavfsizlik 
G’oyaviy 
xavfsizlik 
Axborot 
xavfsizligi 
Harbiy 
xavfsizlik 
Iqtisodiy 
xavfsizlik 

7 
qilish va ro’yobga chiqarish hamda jamiyatning ijtimoiy-siyosiy barqarorligini 
ta’minlash mexanizmlarini yaratishga qodirligi va tayyorligi, deb talqin qiladilar.
6
A. Isaxodjaev va A. Rasulevlarning fikricha, iqtisodiy xavfsizlik bu faqat 
milliy manfaatlarni himoya qilishdan iborat bo’lmay, davlat hokimiyati institutlari, 
ijtimoiy assotsiatsiyalar, xususiy sektorning mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining 
milliy manfaatlarini amalga oshirish va himoya qilish mexanizmini yaratish, 
jamiyatning ijtimoiy-siyosiy barqarorligini ta’minlashga tayyorligi va qobiliyatidir
7
.
“Iqtisodiy xavfsizlik” deganda iqtisodiyotning mamlakat ijtimoiy, siyosiy va 
mudofaa qobiliyatining yetarli darajasini ta’minlash imkonini beradigan holati 
tushuniladi. “Iqtisodiy xavfsizlik” – bu xalqning (davlat orqali) mustaqil ravishda, 
tashqaridan bo’ladigan aralashish va taziqlarsiz o’z iqtisodiy taraqqiyot yo’li hamda 
shakllarini belgilashidir. “Iqtisodiy xavfsizlik” – bu nafaqat milliy manfaatlarni 
himoyalanganligi, 
balki 
hokimiyat 
institutlarining 
mamlakat 
iqtisodiyotini 
rivojlantirish borasidagi milliy manfaatlarni amalga oshirish va himoyalash 
mexanizmlarini yaratishga bo’lgan tayyorligi va qobiliyati hamdir. 
Rossiyalik mashhur olim, akademik L. Abalkin «iqtisodiy xavfsizlik» 
tushunchasining uchta asosiy elementini ajratib ko’rsatgan. Bular: iqtisodiy 
mustaqillik, milliy iqtisodiyotning barqarorligi, mamlakatning o’z-o’zidan rivojlanish 
va taraqqiy etishga qodirligi.
8
L.Abalkinning fikricha, iqtisodiy mustaqillik absolyut xarakterga ega emas, 
chunki xalqaro mehnat taqsimoti milliy iqtisodiyotlarni bir-biriga bog’liq qilib 
qo’yadi. Bunday sharoitlarda iqtisodiy mustaqillik milliy resurslarni nazorat qilish 
imkoniyatini bildiradi. Ishlab chiqarish, samaradorlik va mahsulot sifatining shunday 
darajasiga erishish kerakki, u mahsulot raqobatbardoshligini ta’minlasin va jahon 
savdosida, kooperatsiya aloqalarida va fan-texnika yutuqlarini ayirboshlashda teng 
ishtirok etish imkoniyatini bersin. Milliy iqtisodiyotning barqarorligi esa 
mulkchilikning barcha shakllarini himoya qilish, tadbirkorlik faolligi uchun sharoit 
va kafolatlarni yaratish, barqarorlikka putur yetkazishi mumkin bo’lgan omillarga 
(masalan, iqtisodiyotda kriminal tuzilmalar bilan kurash, og’ir ijtimoiy oqibatlarga 
olib kelishi mumkin bo’lgan daromadlar taqsimlanishida katta tafovutlarga yo’l 
qo’ymaslik) to’siq bo’lish imkoniyatlarini bildiradi. 
6
Shu manba, 12 – b.
7
Isaxodjaеv A., Rasulеv A. Xufyona iqtisodiyot va iqtisodiy xavfsizlik. –T.: O’zbеkiston Rеspublikasi IIV 
Akadеmiyasi, 2004, 157-bеt 
8
Абалкин Л. Экономическая безопасность России: угрозы и их отражение.// Вопросы экономики. 1994, №12, с. 
45 

Download 1.46 Mb.