1.2.
O’quvchilar texnik ijodkorligining pedagogik va psixologik
xususiyatlari.
Tarixiy
taraqqiyotining barcha davrlarida ijodiy mehnat
insoniyatni olg’a xarakatlantiruvchi asosiy omil bo'lib kelgan. Shunday ekan,
yosh avlodni ijodiy mehnatga o’rgatish, uni o’z zamonasining eng ilg’or bilimlari
bilan qurollantirish barcha davrlarda hamraa xalqlar uchun eng dolzarb vazifa
hisoblangan.
Texnik ijodkorlikni tashkil qilishda, ikki o'zaro bog'liq vazifani e’tiborga
olish lozim. Ularning birinchisi, talabalarning ijodkorlik faoliyatida mustaqil
fikrlashini
rivojlantirish,
bilimlami egallashdagi intiluvchanligi, ilmiy
dunyoqarashining shakllantirilishi bilan, ikkinchisi, o’zlashtirilgan bilimlami
ta’lim jarayoni va amaliy faoliyatda mustaqil qo'llay olishga o’rgatish bilan
belgilanadi.
Texnik ijodkorlik talabalar egallayotgan bilimlarining mustahkamligi va
mukammalligini ta'minlovchi, ularda faol va mustaqil fikrlovchi shaxsiy
xislatlarni shakllantiruvchi, aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiluvchi
faoliyat turi hisoblanadi. Bu holat, ayniqsa, bo'lajak mehnat va kasb ta'limi
o'qituvchilarining fan asoslarini o’zlashtirishlarida, keyinchalik bu jarayonga
bevosita rahbarlik qilishni amalga oshirishlarida ijodiy ish shakllarini ishlab
chiqishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Ijodkorlikka bo'lgan ehtiyoj psixofiziologik jihatdan qaralganda,
bir
nechta bosqichlarda amalga oshadi. Bulardan birinchisi, havas - ehtiyojning
eng sodda shakli bo'lib, inson tomonidan ongli boshqariladi. Ikkinchisi, nisbatan
yuqoriroq rivojlanish bosqichi bo'lgan xohish ham inson tomonidan ongli
boshqarilib, u shaxsning ma'lum buyum yoki hodisaga nisbatan munosabatlari
majmuasini ifodalaydi. Uchinchisi, eng murakkab bosqich bo’lgan qiziqish,
xohish va u bilan bog’liq bo'lgan tushunchalar asosida yuzaga keladi. Qiziqish
hayotdagi tashqi tahsirlar, shaxs faoliyati hamda ta'lim-tarbiya jarayoni
tahsirida shakllanib boradi. Bu holatlar psixologik omillar - diqqat, idrok,
tushuncha, xotira, fikrlash, sezgi va iroda xislatlariga sezilarli tahsir ko’rsatib,
shaxsning shakllanishida alohida muhim ahamiyat kasb etadi.
1.3.
Ijod va ijodkorlik faoliyati. Har bir insonning hayoti davomida hal
qilishi zarur bo’lgan ko’pgina muammolar yuzaga keladi. Insonlar, odatda, o’z
muammolarini qanday hal qiladilar? Bahzilar o’z intuitsiyasiga tayangan holda
yechimni topishga harakat qiladilar, boshqalari o'zga insonlar bilan
maslahatlashib, ularning tajribasi asosida yoki ilmiy-ommabop adabiyotlarni
tahlil qilib, o'z muammolari yechimini topishga urinadilar, uchinchilari esa bu
ishni boshqa shaxslarga yoki tasodifiy holatlarga qoldirib, muammo yechimidan
umuman uzoqlashishga harakat qiladilar. Insonlarning faqat unchalik katta
bo’lmagan qismigina o'z muammolarini ijodkorlik faoliyati metodlari yordamida
yechadilar.
Siz, ijodkorlik faoliyati metodlari mavjudmi? Ijodkorlik bilan maqsadli
yo'naltirilgan holda shug'ullanish mumkinmi? degan savollar berasiz. Ha,
ijodkorlik metodlari mavjud, o'z oldiga ilmiy kashfiyotlar qilish, yangi
mashinalar, mexanizmlar, texnologiyalar, rassomchilik sanhati asarían, musiqiy,
adabiy asarlar yaratish bo’yicha aniq masalalar qo'yib, ijodkorlik faoliyati bilan
maqsadli shug'ullanish mumkin. Navbatdagi muammo yuzaga keladi - ijodkorlik
8
faoliyatini qaerda o’rganish mumkin? Bundan 10-20 yillar awal ijodkorlik
metodlari bilan faqat ixtirochilik masalalarini yechish nazariyasi bo'yicha
mutaxassislar tomonidan o’tkaziladigan seminarlarda, tizimli tahlil, funksional-
qiymatli tahlil, tizimli fikrlash faoliyati metodologiyasi, iikrlashni faollashtirish
metodlari va ijodkorlik nazariyasining boshqa bo’limlarida tanishish mumkin
edi. Hozirgi kunda bu ilmiy yo’nalish bo'yicha yetarli darajada adabiyotlar nashr
qilingan. Bu borada tavsiya etiladigan adabiyotlarning ro’yxati qo'llanmaning
oxirida keltirilgan. Kitoblardan tashqari ko’pgina maktablar va oliy ta’lim
muassasalarida turli maxsus fanlar kiritilgan. Shunday bo'lsa-da, ko’pgina ta’lim
oluvchilar ijodkorlik metodlari bilan tanishish, ulami madaniyatning turli
sohalarida muammolami yechishda qo'llashga o’rganish imkoniga ega emas
edilar. Nega? Chunki talabalar uchun ijodkorlik nazariyasining yuqorida
ko’rsatilgan bo’limlarini, asosiy metodlarini o'zida birlashtiradigan qo'llanma
mavjud emas edi.
Yana ijodkorlikka qaytamiz. Taklif qilinganlardan ijodkorlik faoliyati
turlarini tanlashga harakat qiling: salat tayyorlash, mashhur detektiv asarini
mutolaa qilish, reklama ehlonini yaratish, fizika bo’yicha masala yechish,
o’qilgan matn asosida hikoya tuzish, pardoz qilish. Bu sizda qanday sifatlarni
shakllantiradi? Ijodkorlik faoliyati deyilganda mavjud bo’lgan namunalaridan
nusxa olmaydigan va bajarish jarayonida inson o’zi uchun yoki boshqalar uchun
yangilik yaratishga qaratilgan faoliyat turi nazarda tutiladi. Shunday qilib,
ijodkorlik - bu obyektiv (hamma uchun) yoki subyektiv (o’zi uchun) yangi
tizimlar yaratish jarayonidir.
Har bir insonga ijodkorlik faoliyati texnologiyalari va metodlarini egallash
zarurmi, axir hamma ham obyektiv yangiliklar yaratmaydi-ku? Inson kim bo'lib
ishlashidan qathiy nazar: ovqat tayyorlashi, kiyimni modellashtirishi,
o’z
farzandlarini tarbiyalashi, ko’pgina uy ishlarini bajarishi va xo’jalik
muammolarini yechishiga to’g’ri keladi. Shuning uchun javob bir xil, ijodkorlik
metodlarini har bir inson egallashi zarur. Qanday metodlami va qaysi faoliyat
uchun qo'llash yoki qo'llamaslik - bu uning tanlash huquqi.
1.4.
Ijodkorlik tabiati. Nima deb o'ylaysiz, ijodkorlik qobiliyati nasldan
naslga o’tadimi? Uzoq yillar ko'pgina olimlar va oddiy insonlar ijodkorlik
qobiliyati - bu nasldan naslga o'tuvchi xudo bergan nehmat deb hisoblashar edi.
SHuning uchun agar bola oddiy oilada tug'ilgan bo’lsa, undan qaysidir faoliyatda
yuksak muvaffaqiyatlar kutishga o'rin yo’q deb hisoblangan. Yetuk
kompozitorlar (Baxlar oilasi), rassomlar (Rerixlar oilasi), yozuvchilar
(yaratuvchi - xudoga nisbatan aytiladi] (Dyumalar oilasi), olimlar (Kyurilar
oilasi) ning oilaviy dinastiyasi hammaga mahlum. Biroq tarixda yetarli Ma'lumot
olmagan va o'qimagan oilalardan chiqqan yetuk shaxslar ham mahlum. SHu
bilan birga olimlarda ijodkorlik qobiliyatlari naslga hech ham aloqasi yo'q va
insonning hayoti davomida o'zini rivojlantirish yo’li bilan shakllanadi degan fikr
yuzaga keldi. Unda haqiqat qaerda? Odatdagiday oraliqda... So'zsiz, ijodkorlik
faoliyatining ayrim nishonalari nasldan naslga o’tadi va bunga oilaviy
dinastiyalar misol bo’ladi. SHu bilan birga, shaxsning butun hayoti davomida
tinmasdan o'z ustida ishlashi uning ijodkorlik faoliyatida yuksak natijalarga
erishishning asosiy sharti hisoblanadi.
Shu o’rinda har birimizning aynan qanday faoliyatga nasliy nishonalar
mavjudligini qanday aniqlashimiz mumkin? degan eng murakkab savol yuzaga
keladi. Mark Tvenning «Kapitan Sommerfildning samodagi sarguzashtlari»
hikoyasida kapitan Sommerfild jannatga tushib, insoniyatga mashhur bo’lgan
hamma
harbiylarning
munozarasi
o'tkaziladigan
xonaga
kiradi.
U
qatnashuvchilarning yuzlariga qarab, ko'pchiligini taniydi, lekin qanchalik
tirishmasin, stolning boshida munozarani boshqarib o'tirgan odam kimligini
taniy olmaydi. Shunda u bu to’g’rida o'zining qo’shnisidan so'raydi, munozarani
boshqarib o’tirgan inson hayotligida etikchi bo'lgan va u harbiy bo’lganida ham
harbiy sanhatning dahosi bo'lar edi, degan javobni oladi.
10
O’z qobiliyatlarini bolalikdanoq bilish, ularni maqsadli rivojlantirish va o’z
kasbi va foliyati sohasini izlashga yillami va hatto o’n yilliklarni yo’qotmaslik
imkonini beradi. Biroq tez-tez shunday ham bo’ladiki, universitetni tugatib bir
necha yil ishlagandan keyin inson bu uning ishi emasligini anglaydi. Bizning
hayotimiz qisqa va kam natijali, insonga quvonch baxsh etmaydigan faoliyatga
bir necha yilning yo’qotilishi juda achinarlidir. Hozirgi paytda, bolalar va
kattalarning qobiliyatlarini aniqlash uchun turli xil psixologik testlar ishlab
chiqilgan, lekin muammoning yakuniy yechimiga hali uzoq. Afeus bilan
Ta'kidlash mumkinki, kishilaming qobiliyatini aniqlashning universal testi
mavjud emas. Balki, bu kitobni o’qiganlardan kimdir kelajakda shunday testlar
ishlab chiqadi.
Yana bir juda muhim savol - ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishning
cheki bormi? Ma'lumki, reproduktiv qobiliyatlar
ma’lum chegaragacha
rivojlanadi. Biz ip bog’lash, nonga yog’ surishni qanchalik mashq qilmaylik,
ertami kech biz undan boshqa o’zib keta olmaydigan oxirgi darajadagi tezlikka
erishamiz. Ijodkorlik qobiliyatlari olimlaming isbotlashiga ko'ra, chegaraga ega
emas, insonda ulami rivojlantirish xohishi bor ekan, ular rivojlanaveradi. Xulosa
oddiy: ijodkorlik faoliyati o'zimizga, to'g’rirog'i, nasliy qobiliyatlar va ish
qobiliyatlarimizga bog'liq. Aynan ish qobiliyati insonning hayot faoliyati
davomida erishilgan faoliyati natijalarini aniqlaydi. Ma'lum bo'lishicha, inson
yuksak ish qobiliyati va zarur genetik qobiliyatlarsiz erisha olmaydigan
maqsadlar yo’q.
| 