4
shunday qolaveradi. Inson shuning uchun ham o`zini o`rab turgan atrof-muhit hisobiga
oziq-ovqat, havo, suv, dam olish uchun zarur moddiy narsalar va boshqalarga bo`lgan
ehtiyojini qanoatlantiradi.
Atrof-muhit
– insonni o`rab turgan muhit bo`lib, insonning hayot faoliyatiga,
uning sog’ligi va nasliga to`g’ridan to`g’ri, birdan urinma yoki masofadan ta`sir
etishga qobiliyatli omillarning (jismoniy, ximiyaviy,
biologik, informatsion, ijtimoiy)
shartli yig’indisidir.
Inson va atrof-muhit uzluksiz o`zaro ta`sirda bo`lib, doimiy harakatdagi «Inson –
atrof muhit» sistemasini tashkil etadi. Dunyoning evolyutsion jarayonida bu sistemani
tashkil etuvchilar uzluksiz o`zgarib bordi. Inson mukammallashdi, er sharining aholisi
va uning oqimi o`sdi, jamiyatning ijtimoiy asosi o`zgardi. Atrof-muhit o`zgardi: inson
o`zlashtirgan er yuzi va er osti hududi kattalashdi; tabiiy
tabiat muhiti insoniyat
jamiyatining o`sib borayotgan ta`sirini boshdan kechirmoqda, inson tomonidan sun`iy
yaratilgan maishiy, shahar va ishlab chiqarish muhiti paydo bo`ldi.
Tabiiy muhit o`zi etarli bo`lib, inson ishtirokisiz mustaqil mavjud bo`la oladi va
rivojlana oladi. Inson tomonidan yaratilgan boshqa barcha borliq muhiti mustaqil
rivojlana olmaydi va ular paydo bo`lganidan so`ng eskirishga va emirilishga mahkum.
Insoniyat o`zining dastlabki rivojlanish bosqichida tabiiy atrof-muhit bilan o`zaro
uyg’un harakat qilgan. Atrof-muhit asosan biosfera, er osti,
gallaktika va cheksiz
koinotdan tashkil topadi.
Biosfera
-barcha turdagi organizmlar, jumladan inson yashashi mumkin bo`lgan
atrof-muhit bo`lib, u murakkab tuzilishdagi er sharining muhim qobig’idir. Biosfera
bir necha milliard yillar davomida shakllangan. Zamonaviy
olimlar biosferani
moddalarni planeta bo`yicha harakatini ta`minlovchi yirik, global ekosistema sifatida
qarashadi. Hozirgi erada hayot er qatlamining yuqori (litosfera) qismida, erning pastki
havo (atmosfera) qobig’ida va er sharining suvli qobig’i (gidrosfera) da tarqalgan. Bu
shu bilan izohlanadiki, litosferada er osti suvlari va tog’ cho`kmalarida chuqurlikni
sekin-asta ortib borishi bilan harorat ham ortib 2 km dan 16 km chuqurlikda 100
o
S va
yuqori (vulqonik faollik zonasida esa 200 dan 1500
o
S cha) ni tashkil etadi.
Erning yuzasida hayotning kontsentratsiyasi va faolligi eng yuqoridir.
Inson evolyutsiyasi jarayonida o`zining oziq-ovqat,
moddiy boylik, iqlim va ob-
havo ta`siridan himoyalanish, o`ziga qulaylikni oshirish bo`yicha
ehtiyojlarini
samaraliroq qanoatlantirishga intilib tabiiy muhitga birinchi o`rinda biosferaga
to`xtovsiz o`z ta`sirini o`tkazdi. Bu maqsadga etish uchun u biosferani bir qismini
texnosfera band etgan joyga aylantirdi.
