Tovush to`lqinlari chastota bo`yicha eshitish
YUqorida aytilganidek tovush tebranishi ta`sirida eshitish suyakchasi oval darcha
membranasini harakatga keltiradi, u o`z navbatida limfani tebratadi. Limfa asosiy
membrana yuzasiga urinma, ya`ni uning tolalariga ko`ndalang tebranadi. Limfaning
tebranish chastotasiga bog’liq holda faqat ma`lum tolalarigina tebranadi. Gelikotrema
yonida past chastotalarda rezonanslanadigan uzun tolalar, chanoq asosida esa, yuqori
chastotalarda tebranadigan qisqa tolalar joylashgan. Bir necha tarkiblardan iborat
murakkab tovush bir necha guruh tolalarini qo`zg’atadi.
SHunday qilib, asosiy membrana chastota tahlillagichi rolini o`ynaydi. Har bir
tolaning rezonans chastotasi faqatgina tola parametriga bog’liq bo`libgina qolmay tola
bilan birga qo`zg’aluvchi, limfaning massasiga ham bog’liq. Bu massa
rezonanslanuvchi toladan oval darchagacha bo`lgan masofa bilan aniqlanadi. SHuning
uchun past chastotalardagi tebranishlarda limfaning katta massasi, yuqori
chastotalardagi tebranishlarda esa, limfaning kichik massasi qatnashadi. 1.2 rasmda
eshitish tahlillagichining elektr - ekvivalent sxemasi keltirilgan.
88
2-rasm. CHanoqning elektr - ekvivalent sxemasi
S - oval va dumaloq darcha membranalari ekvivalenti; L - gelikotrema zkvivalenti; Lk
- limfa massasi ekvivalenti; Ik - tolalarning tebranish tezligi 2-rasmdan ko`rinib
turibdiki, chanoqning elektr ekvivalent sxemasi polosali fl’tr sxemasiga o`xshash.
eshitish a`zosining chastota diapazoni chegarasi keng bo`lib 16÷20000 Gts ni tashkil
etadi.
Eshitish tahlillagichining chastota tanlovchanligi katta qiziqish uyg’otadi, chunki
elektroakustik apparaturalarga bo`lgan talab bu parametrga ko`p jihatdan bog’liq.
Odam eshitish a`zosining tanlovchanlik xususiyatini qiymatli baholash uchun, uning
asosiy xususiyati bo`lmish tovush balandligi tushunchasidan foydalanamiz. Bu
xususiyat atrof muhitdagi tovushlarni aynan tenglashtirish va klassifikatsiyalashda kata
ahamiyatga ega, eshitish qobiliyatining bunday xususiyati musiqali intonatsiya nuqtai
nazari, ya`ni, ohanglar va garmoniyalar asosida yotadi. AI81-994. Xalqaro standart
bo`yicha «Balandlik (Ritch) - bu tovush etishning o`ziga xos xususiyati bo`lib, unda
tovushlarni chastota shkalasi bo`yicha pastdan yuqoriga joylashtirish mumkin. Tovush
balandligi asosan uni rag’batlantirish tovush chastotasiga bog’liq, shunindek
tovushning bosimi va to`lqin shakliga ham bog’liq. SHunday qilib, ton balandligi
tovush signallarining chiziqli klassifikatsiyasi bo`lib, ko`p-kam deb fikrlash mumkin
bo`lgan tovush balandligidan farqlanadi, demak bu nisbiy klassifikatsiya. Dastlab
shuni ta`kidlash lozimki, eshitish tizimi davriy signallarning tovush balandligini
aniqlaydi, shuning uchun ton balandligini farqlashda asosiy parametr bo`lib signal
chastotasi hisoblanadi. Agarda, bu murakkab tovush bo`lsa, unda eshitish tizimi tovush
balandligini uning asosiy toni orqali aniqlaydi ya`ni, uning spektri garmonikalardan
tashkil topgan bo`ladi (chastotalari butun son nisbatidagi obertonlar). Agarda bu shart
bajarilmasa, unda eshitish a`zosi ton balandligini aniqlay olmaydi. Masalan,
tarelkasimon musiqa asboblari, bong va b.q. ma`lum ton balandligiga ega emaslar. Ton
balandligining chastotaga bog’liqligi 3- rasmda berilgan.
89
3- rasm. Ton balandligining chastotaga bog’liqligi
Ton balandligining o`lchov birligi-mel. Bir mel chastotasi1000 Gts sath bo`yicha
seziladigan tovush balandligining 40 dB ga teng qiymati. Rasmdan ko`rinib turibdiki,
bu bog’lanish chiziqli emas masalan, chastota uch marta oshganda (1000 dan 3000
Gts), tovush balandligi faqat ikki marta (1000 dan 2000 mel) oshadi. Nochiziqli
bog’liqlik past va yuqori chastotalarda yaqqol ko`zga tashlanadi. CHastota
diapazonining o`rta qismida ton balandligining melda o`zgarishi chastota logarifmiga
proportsional. CHastotasi bo`yicha farqlanuvchi ikkita turli tonlar balandligi
bo`sag’alarini ajratishga bag’ishlangan masalalar bo`yicha ko`pgina tadqiqot ishlari
olib borilgan. Sof ton balandligini sezish 11 faqat chastotaga bog’liq bo`libgina
qolmay, tovush jadalligiga va uning davomiyligiga ham bog’liq. Qisqa tovushlar kuruq
chertmadek eshitiladi ammo, tovush uzaytirilgan sari chertma ton balandligi hissini
bera boshlaydi. CHertmadan tonga o`tish vaqti chastotaga bog’liq: past chastotalarda
ton balandligini aniqlash uchun impul’s davomiyligi taxminan 60 ms: 1 kGts dan 2
kGts gacha bo`lgan chastotalarda 15 ms ni tashkil etadi. Murakkab tovushlar uchun bu
vaqt ortib boradi, nutq tovushlari uchun esa, bu ko`rsatgich 20÷30 ms ga teng.
Ta`kidlash zarurki, eshitish a`zosining keltirilgan yuqori chastota tanlovchanlik
ma`lumotlari sof tonlarni qabul etish hollariga mos. Haqiqatda esa, sof tonlar juda kam
uchraydi. SHuning uchun murakkab tovushlar ta`sir etganda inson butun chastota
diapazonida 250 yaqin gradatsiyani aniqlaydi, bu gradatsiyalar tovush jadalligi
kamayishi bilan qisqarib 150 yaqinlashadi. SHunday qilib, qo`shni gradatsiyalar
o`rtacha bir-biridan chastota bo`yicha 4% ga farq qiladi. SHuning uchun sekundiga 24
kadrli kinofil’mlarni televidenieda sekundiga 25 kadr bilan namoyish etish mumkin.
90
Bu holda absolyut eshitish qobiliyatiga ega bo`lgan musiqachilar ham ovozdagi farqni
anglay olmaydilar, chunki, chastota tebranishlari farqi 4% dan oshmaydi. Bu farq
sekundiga ikkita kadrni tashkil etsagina ovozdagi farqni anglay oladilar. Keng polosali
spektrga ega bo`lgan tovushlar masalan, shovqinlar eshitish a`zosi asosiy
membranasining barcha tolalarini qo`zg’atadi. eshitish a`zosining kuchsiz
tanlovchanligi hisobiga eshitishning har bir kritik polosasida spektr integratsiyalanadi,
eshitish a`zosi uzluksiz spektrni diskretlaydi ya`ni, u shovqin chastota spektriga teng
kritik polosalar soniga aylantiradi. eshitiladigan chastota diapazoni bo`yicha tovushni
sub`ektiv baholash uchun tovush balandligi tushunchasi kiritilgan. eshitishning kritik
polosasi kengligi o`rta va yuqori chastotalarda taxminan chastotaga proportsional
bo`lganligi uchun, eshitishning chastota bo`yicha sub`ektiv masshtabi logarifmik
qonunga yaqinroq. SHuning uchun tovush balandligining ob`ektiv birligi sifatida
sub`ektiv eshitishni taxminiy aks ettiradigan chastotalarning ikki karralik nisbati
oktava qabul qilingan (1; 2; 4; 8; 16 va h.k). Oktavalarni bo`laklarga bo`ladilar: yarim
oktava, uchdan bir oktava. Uchdan bir oktava uchun quyidagi chegara chastotalari
standartlashtirilgan: 1; 1,25; 1,6; 2; 2,5; 3,15; 4; 5; 6,3; 8; 10. Agarda, bu 12
chastotalarni chastota o`qiga bir-biridan bir xil masofada joylashtirilsa, logarifmik
masshtab hosil bo`ladi. SHulardan kelib chiqqan holda, barcha o`lchovlarni sub`ektiv
masshtabga yaqinlashtirish maqsadida, tovush uzatish qurilmalarining chastota
tavsiflari logarifmik masshtabda chiziladi. Tovushlarni bu chastotalarda eshitish hissi
aniqroq bo`lishi maqsadida, eshitish tavsiflari uchun alohida sub`ektiv - 1000 Gts
chastotagacha deyarlik chiziqli masshtab va undan yuqori chastotalar uchun logarifmik
masshtab qabul qilingan. Tovush balandligining o`lchov birligi sifatida mel va bark
(100 mel = 1 bark) qabul qilingan.
Umumiy holda murakkab tovush balandligini aniq hisoblab bo`lmaydi.
| 