Tovush to`lqinlari chastota bo`yicha eshitish

88 
2-rasm. CHanoqning elektr - ekvivalent sxemasi 
S - oval va dumaloq darcha membranalari ekvivalenti; L - gelikotrema zkvivalenti; Lk 
- limfa massasi ekvivalenti; Ik - tolalarning tebranish tezligi 2-rasmdan ko`rinib 
turibdiki, chanoqning elektr ekvivalent sxemasi polosali fl’tr sxemasiga o`xshash. 
eshitish a`zosining chastota diapazoni chegarasi keng bo`lib 16÷20000 Gts ni tashkil 
etadi. 
Eshitish tahlillagichining chastota tanlovchanligi katta qiziqish uyg’otadi, chunki 
elektroakustik apparaturalarga bo`lgan talab bu parametrga ko`p jihatdan bog’liq. 
Odam eshitish a`zosining tanlovchanlik xususiyatini qiymatli baholash uchun, uning 
asosiy xususiyati bo`lmish tovush balandligi tushunchasidan foydalanamiz. Bu 
xususiyat atrof muhitdagi tovushlarni aynan tenglashtirish va klassifikatsiyalashda kata 
ahamiyatga ega, eshitish qobiliyatining bunday xususiyati musiqali intonatsiya nuqtai 
nazari, ya`ni, ohanglar va garmoniyalar asosida yotadi. AI81-994. Xalqaro standart 
bo`yicha «Balandlik (Ritch) - bu tovush etishning o`ziga xos xususiyati bo`lib, unda 
tovushlarni chastota shkalasi bo`yicha pastdan yuqoriga joylashtirish mumkin. Tovush 
balandligi asosan uni rag’batlantirish tovush chastotasiga bog’liq, shunindek 
tovushning bosimi va to`lqin shakliga ham bog’liq. SHunday qilib, ton balandligi 
tovush signallarining chiziqli klassifikatsiyasi bo`lib, ko`p-kam deb fikrlash mumkin 
bo`lgan tovush balandligidan farqlanadi, demak bu nisbiy klassifikatsiya. Dastlab 
shuni ta`kidlash lozimki, eshitish tizimi davriy signallarning tovush balandligini 
aniqlaydi, shuning uchun ton balandligini farqlashda asosiy parametr bo`lib signal 
chastotasi hisoblanadi. Agarda, bu murakkab tovush bo`lsa, unda eshitish tizimi tovush 
balandligini uning asosiy toni orqali aniqlaydi ya`ni, uning spektri garmonikalardan 
tashkil topgan bo`ladi (chastotalari butun son nisbatidagi obertonlar). Agarda bu shart 
bajarilmasa, unda eshitish a`zosi ton balandligini aniqlay olmaydi. Masalan, 
tarelkasimon musiqa asboblari, bong va b.q. ma`lum ton balandligiga ega emaslar. Ton 
balandligining chastotaga bog’liqligi 3- rasmda berilgan. 

89 
3- rasm. Ton balandligining chastotaga bog’liqligi 
Ton balandligining o`lchov birligi-mel. Bir mel chastotasi1000 Gts sath bo`yicha 
seziladigan tovush balandligining 40 dB ga teng qiymati. Rasmdan ko`rinib turibdiki, 
bu bog’lanish chiziqli emas masalan, chastota uch marta oshganda (1000 dan 3000 
Gts), tovush balandligi faqat ikki marta (1000 dan 2000 mel) oshadi. Nochiziqli 
bog’liqlik past va yuqori chastotalarda yaqqol ko`zga tashlanadi. CHastota 
diapazonining o`rta qismida ton balandligining melda o`zgarishi chastota logarifmiga 
proportsional. CHastotasi bo`yicha farqlanuvchi ikkita turli tonlar balandligi 
bo`sag’alarini ajratishga bag’ishlangan masalalar bo`yicha ko`pgina tadqiqot ishlari 
olib borilgan. Sof ton balandligini sezish 11 faqat chastotaga bog’liq bo`libgina 
qolmay, tovush jadalligiga va uning davomiyligiga ham bog’liq. Qisqa tovushlar kuruq 
chertmadek eshitiladi ammo, tovush uzaytirilgan sari chertma ton balandligi hissini 
bera boshlaydi. CHertmadan tonga o`tish vaqti chastotaga bog’liq: past chastotalarda 
ton balandligini aniqlash uchun impul’s davomiyligi taxminan 60 ms: 1 kGts dan 2 
kGts gacha bo`lgan chastotalarda 15 ms ni tashkil etadi. Murakkab tovushlar uchun bu 
vaqt ortib boradi, nutq tovushlari uchun esa, bu ko`rsatgich 20÷30 ms ga teng. 
Ta`kidlash zarurki, eshitish a`zosining keltirilgan yuqori chastota tanlovchanlik 
ma`lumotlari sof tonlarni qabul etish hollariga mos. Haqiqatda esa, sof tonlar juda kam 
uchraydi. SHuning uchun murakkab tovushlar ta`sir etganda inson butun chastota 
diapazonida 250 yaqin gradatsiyani aniqlaydi, bu gradatsiyalar tovush jadalligi 
kamayishi bilan qisqarib 150 yaqinlashadi. SHunday qilib, qo`shni gradatsiyalar 
o`rtacha bir-biridan chastota bo`yicha 4% ga farq qiladi. SHuning uchun sekundiga 24 
kadrli kinofil’mlarni televidenieda sekundiga 25 kadr bilan namoyish etish mumkin. 

90 
Bu holda absolyut eshitish qobiliyatiga ega bo`lgan musiqachilar ham ovozdagi farqni 
anglay olmaydilar, chunki, chastota tebranishlari farqi 4% dan oshmaydi. Bu farq 
sekundiga ikkita kadrni tashkil etsagina ovozdagi farqni anglay oladilar. Keng polosali 
spektrga ega bo`lgan tovushlar masalan, shovqinlar eshitish a`zosi asosiy 
membranasining barcha tolalarini qo`zg’atadi. eshitish a`zosining kuchsiz 
tanlovchanligi hisobiga eshitishning har bir kritik polosasida spektr integratsiyalanadi, 
eshitish a`zosi uzluksiz spektrni diskretlaydi ya`ni, u shovqin chastota spektriga teng 
kritik polosalar soniga aylantiradi. eshitiladigan chastota diapazoni bo`yicha tovushni 
sub`ektiv baholash uchun tovush balandligi tushunchasi kiritilgan. eshitishning kritik 
polosasi kengligi o`rta va yuqori chastotalarda taxminan chastotaga proportsional 
bo`lganligi uchun, eshitishning chastota bo`yicha sub`ektiv masshtabi logarifmik 
qonunga yaqinroq. SHuning uchun tovush balandligining ob`ektiv birligi sifatida 
sub`ektiv eshitishni taxminiy aks ettiradigan chastotalarning ikki karralik nisbati 
oktava qabul qilingan (1; 2; 4; 8; 16 va h.k). Oktavalarni bo`laklarga bo`ladilar: yarim 
oktava, uchdan bir oktava. Uchdan bir oktava uchun quyidagi chegara chastotalari 
standartlashtirilgan: 1; 1,25; 1,6; 2; 2,5; 3,15; 4; 5; 6,3; 8; 10. Agarda, bu 12 
chastotalarni chastota o`qiga bir-biridan bir xil masofada joylashtirilsa, logarifmik 
masshtab hosil bo`ladi. SHulardan kelib chiqqan holda, barcha o`lchovlarni sub`ektiv 
masshtabga yaqinlashtirish maqsadida, tovush uzatish qurilmalarining chastota 
tavsiflari logarifmik masshtabda chiziladi. Tovushlarni bu chastotalarda eshitish hissi 
aniqroq bo`lishi maqsadida, eshitish tavsiflari uchun alohida sub`ektiv - 1000 Gts 
chastotagacha deyarlik chiziqli masshtab va undan yuqori chastotalar uchun logarifmik 
masshtab qabul qilingan. Tovush balandligining o`lchov birligi sifatida mel va bark 
(100 mel = 1 bark) qabul qilingan. 
Umumiy holda murakkab tovush balandligini aniq hisoblab bo`lmaydi. 

Download 3,02 Mb.