86
hisoblanadi. Quloq pardasi unga etib kelgan o`zgaruvchan bosimli tovush to`lqinlariga
mos holda tebranadi. Atmosfera bosimi pardaning ikki tomonida bir xil bo`lgandagina
uning normal tebranishi kuzatiladi: parda tashqi va o`rta quloqning chegarasi bo`lib
hisoblanadi. Pardaning ikki tomonida tovush bosimining muvozanatlashuvi o`rta
quloqdagi maxsus Evstaxieva turubkasi 4 deb ataluvchi burun tomoq
bilan
birlashuvchi kanal hisobiga erishiladi.
Bosim muvozanatining buzilishi natijasida quloqda qattiq og’riq paydo bo`ladi.
Bunday hisni tashqi atmosfera bosimining samolyot qo`nish va uchish vaqtidagi
bosimga nisbatan oshishini hammamiz sezamiz. O`rta quloq uchta katta bo`lmagan
suyakchalardan: bolg’acha 5, ichki tog’ay 6 va eshituv suyakchasi 7 dan iborat.
Suyakchalarning bunday nomlanishi ularning shu narsalarga o`xshashligi tufaylidir.
Suyakchalar o`ziga
xos richag hosil qilib, quloq pardasi tebranishini ichki quloqqa
uzatadi. eshitish suyakchasi ichki quloqning mo`jazgina yassi oval darchasiga
biriktirilgan bo`lib, unga quloq pardasi qabul qilayotgan tebranishlarni uzatadi. Ichki
quloqda joylashgan chanoq 8 membranani siypab o`tuvchi ilviriq suyuqlik bilan
to`ldirilgan. Membranada 22 mingga yaqin nerv tolalari mavjud bo`lib, u tolalar
tebranishlarini bosh miya qobig’iga uzatuvchi vazifasini bajaradi. Bosh 7
miyada
tovush tebranishlari ongimiz bilan sezuvchi ma`lum tovushga aylanadi.
O`rta quloqda yarim doira kanallari ko`rinishidagi vestibulyar apparat 9 joylashgan.
Bu apparat eshitishga aloqasi bo`lmagan holda muvozanat a`zosi hisoblanadi. Tovush
tebranishlari ichki quloqqa quloq pardasini aylanib, bosh miya suyaklari orqali ham
o`tishi mumkin. Ma`lumki, asta tebranayotgan kamerton oyog’ini tishlab uning
tovushini eshitish mumkin. Garanglik dardiga mubtalo bo`lgan amerikalik ixtirochi
edison shunday degan edi:
«Men tishlarim va bosh miya suyagim yordamida eshitaman. Menga boshimni
tekkizishim etarli, agarda past tovushlarni
anglay olmasam, men tishlarim bilan taxta
bo`lakchalarini tishlayman va unda menga hammasi ayon bo`ladi).
Fiziologik nuqtai nazardan eshitish a`zosi mutloq o`ziga xos ammo, o`ta sub`ektiv
ya`ni, real eshitish jarayoniga mavjud tovushlarning ob`ektiv xususiyatlarini
kiritadigan asbobdir. Ayniqsa,
gap nutq eshitish balandligi, kuchi va tovush tembri haqida borganda.
Eshitish a`zosining birinchi xususiyati, turli balandlikdagi tovush eshitish
chegarasining mavjudligida. Quloq tovush tarzida chastotasi 16 Gts dan 20000 Gts
gacha bo`lgan oraliqdagi mexanik tebranishlarni eshitadi. 16
Gts dan past
chastotalardagi tebranishlarni biz eshitmaymiz. Bunday tovush tebranishlari infra
tovushlar deb ataladi 20000 Gts dan yuqori chastota tebranishlari ul’tra tovushlar deb
ataladi. Infra va ul’tra tovush tebranishlarini ham eshitmaymiz. Infra va ul’tra tovush
tebranishlarini hayvonot olami yaxshi eshitadi. Masalan, bir necha gerts chastotalier
87
qimirlashini hayvonlar bezovtalanib qabul qiladilar, bu ularning shu kichik chastota
tebranishlarini eshitishidan dalolat beradi.
16÷20000 Gts oralig’idagi tovushlarning eshitilishi bir xil emas. Baland tovush
eshitilish hissi uning chastotasi taxminan 14000 Gts ni tashkil etganda yo`qoladi.
Bundan yuqori chastota tovushlarini eshitish a`zosi teng balandlikdagi tovushlardek
qabul qiladi. CHastotaning 14000 Gts dan yuqori chegara 20000 Gts tomonga oshishi
tovush balandligining pasayayotgandek tuyulishiga olib keladi. YOsh o`tishi bilan
odamning eshitish yuqori chegarasi 12000 Gts gacha pasayib, tovush balandligini
sezish ham susayadi.
8 CHastota tebranishlarining kichik o`zgarishini eshitish a`zosi qanday sezadi? eshitish
a`zosining tovush chastotasi o`zgarishiga bo`lgan qobiliyati eshitish a`zosining
nozikligi deb ataladi.
1000 Gts li tovush tebranishida chastotaning 3 Gts ga o`zgarishi sezilarli bo`ladi.
Bundan chiqdi 600 ÷ 4000 Gts oralig’ida chastotaning 0,3% ga nisbiy o`zgarishi ham
sezilarli. Past va baland tovushlarda bunday o`zgarishni sezish uchun chastotani
katgaroq qiymatga o`zgartirish kerak.
Musiqachilarda musiqa tovushi balandligini sezish va uni baholashda ikkita tushuncha
mavjud bo`lib: absolyut va nisbiy eshitish qobiliyatiga ajratadilar.
Absolyut eshitish qobiliyati deb, kamdan - kam odamlarda uchraydigan berilgan
tovush balandligi va tovush notasini aniqlanishiga aytiladi.
Absolyut eshitish
qobiliyatiga ega bo`lgan odam istalgan notani boshqa tovush bilan solishtirmasdan
qayta eshittirishi mumkin. Bunday absolyut eshitish qobiliyatiga tabiatan kamdan -
kam insonlar egadirlar, hattoki ko`pgina kompozitor va ijrochi - musiqachilar ham
bunday qobiliyatga ega emaslar.
