Nazorat savollari:
1. Transport agregatlarini turgunlik xolatini kanday tushunasiz.
2. Tranport vositalarini xavfsizligini ta`minlovchi tizimga nima kiradi?
5. Tranport vositalarini boshkarishda xaydovchilar kanday kategoriyaga ega bulgan
guvoxnomasi bulishi kerak?
6. YUk kutarish mexanizmlaridan foydalanishda kim tomondan nazorat kilinadi?.
7. Kim tomondan ruyxatga olinadi.
8. Statik va dinamik sinov kanday utkaziladi?
129
18-ma`ruza Zararli va xavfli omillardan muhofazalanuvchi shaxsiy himoya
vositalari
Reja:
1.
Zaharli moddalarning inson organizmiga ta`siri
2.
Ishlab chiqarish changining kelib chiqish manbalari.
3.
Nafas olish organlarining individual himoya vositalari.
Tayanch iboralar
Respirator, gaz analizator, kislota, ishqor, oltingugurt vodorodi, ammiak, tabiiy
changlar, sun’iy changlar, qozonxona.
Ishlab chiqarishdagi ishchi zonalar havosi ko`p hollarda texnologik jarayonlarning
tabiiy zaharlari bilan ifloslanadi. Pechkalarda, qozonxonalarda va ichki yonuv
dvigatellarida yoqilg’ilarni yonishi is gazini hosil bo`lishiga sabab bo`ladi.
Masalan, qishloq xo`jaligida qo`llaniladigan ko`pgina zaharli moddalar, maxsus moddalar
hisoblanib o`simliklarni hosildorligini oshiradi, ularning zarar kunandalarini esa
o`ldiradi. Ular tarkibiga mineral o`g’itlarni va 150 xilga yaqin zaharli ximikatlarni
kiritish mumkin.
Bulardan tashqari neft’ mahsulotlari, lak, bo`yoq, kislotalar, ishqorlarning xavfli
bug’lari, gazlari ham mavjudki, ular ham qishloq. xo`jaligi va sanoatda keng qo`llanilib
inson uchun xavfli moddalar ekanini o`nutmaslik lozim.
Ayrim zaharlar inson organizmiga nafas olish va ovqat qabul qilish organlari orqali
kiradi. Uncha ko`p bo`lmagan miqdordagi zaharli moddalarni (qo`rg’oshin, simob)
uzoq vaqtli ta`siri uzluksiz kasbiy zaharlanishga olib kelsa, uning katta miqdori o`tkir
zaharlanishga sabab bo`ladi. Ko`pgina zaharli moddalar haroratining oshishi bilan suyuq
holatdan bug’ va gaz holatga oson o`tadi va shu ko`rinishda nafas olish organlari orqali
inson organizmiga kiradi.
Inson o`pkasining nafas olish yo`llari orqali bu moddalar havo bilan birgalikda qonga
so`riladi va katta qon aylanish sistemasiga o`tib, boshqa yo`l bilan organizmga kirgan
shunday moddalarga nisbatan organizmga 20 baravar kuchli ta`sir etadi. Masalan,
benzin xona haroratida 1 m
2
sirtdan 400 g/soat tezlik bilan bug’lanadi. Boshqa neft’
mahsulotlariga nisbatan u organizmni ko`proq zaharlaydi. Benzinning kontsentratsiyasi
3...4 g/m
3
bo`lganda, undan nafas olgan kishi 2...3 minutdan so`ng yutala boshlaydi,
ko`zidan yosh oqib, yurishda muvozanati buziladi, 30...40 g/m
3
li kontsentratsiyasi esa
3...4 nafas olgandan so`ng zaharlanishga va hushni yo`qotishga olib keladi.
Oltingugurt vodorodi va ammiak yanada xavfli hisoblanadi. Ular chorvachilik fermalarida
va gung saqlanadigan joylarda to`planadi. Ba`zan ularning kontsentratsiyasi shunchalik
yuqori bo`ladiki, gung to`plash joylariga tushib, bir-ikki nafas olish bilan kishi hushini
yo`qotadi.
130
Ayrim zaharlarli moddalar gazi va bug’ining kontsentratsiyasi portlashi mumkinligi bilan
xavflidir. Masalan, 16...27% ammiak kontsentratsiyasi va 0,76...5,03 % benzin
kontsentratsiyasi portlaydi.
SHunday qilib ishchilarning zaharlanishini, yong’in chiqishini va portlashni oldini
olish uchun ishchi zonalar havosidagi zararli moddalar kontsentratsiyasini nazorat qilib
turish kerak bo`ladi. Buning uchun laboratoriya va ekspress usullardan foydalaniladi.
Laboratoriya usulida ish joyidan olingan iflos havoning kimyoviy tarkibi laboratoriyada
mukammal tekshiriladi. ekspress usulda havodagi zararli modda kontsentratsiyasi
bevosita ish joyida tekshiriladigan havoni indiqator quvuridan o`tkazish orqali
tekshiriladi. Bu ish UG-2 yoki GX-2 gaz tahlil qilgichi yordamida amalga oshiriladi.
Havodagi zararli gaz yoki bug’ning kontsentratsiyasi aniqlangandan so`ng, u
standart bo`yicha zararli moddalarning havodagi ruxsat etilgan
kontsentratsiyasi bilan taqqoslanadi.
B
u
Agar zararli moddaning havodagi kontsentratsiyasi ruxsat etilgan normadan ortiq
bo`lsa, ishchi zona havosini tozalash bo`yicha tadbirlar o`tkaziladi. Ishlovchilarni gaz,
bug’ holatidagi yoki qattiq zararli moddalardan himoyalashning eng samarali usuli,
zararli ish va texnologik jarayonlarni kompleks mexanizatsiyalashtirish va
avtomatlashtirish hisoblanadi.
Zararli moddalar inson organizmini jarohatlashi, kasb kasalliklarini keltirib chiqarishi
va boshqa ko`ngilsiz holatlarga olib kelishi mumkin.
Organizmga kirib unda har xil buzilishlar, xastaliklar keltirib chiqaradigan kimyoviy
moddalar ishlab chiqarish zaharlari hisoblanadi. Ular gazlar, bug’lar, changlar
ko`rinishida bo`ladi. Sanoat zaharlari organik bo`lmagan (galogenlar - xlor, brom va
boshqalar; oltingugurt birikmalari - oltingugurt vodorod, oltingugurtli gaz va
boshqalar; azot birikmasi - ammiak, azot oksidlari va boshqalar; fosfor va uning
1.-расм. УГ-2 газ таҳлил қилгичи: 1-корпус; 2-сўриш қувури; 3-
индикатор қувури; 4-фильтирловчи патрон; 5-сильфон қувури; 6-
ампулали яшик.
131
birikmalari - fosforli vodorod va boshqalar) va organik (benzol, spirtlar, oddiy efirlar)
zaharlarga bo`linadi.
Biologik zararli omillar organizmga har xil ta`sir ko`rsatadi. Bularga ularning
allergiya, bosh aylanishi, ko`ngil aynishi, organizmni qizishi va boshqa ta`sir
ko`rinishlarni misol qilib keltirish mumkin.
YUqorida qayd qilingan omillar ta`sirini profilaktikasiga ishchi xona havosi
tarkibidagi mikroorganizmlar miqdorini kamaytirish, dezinfektsiyani qo`llash,
bakteriyaga qarshi lampalardan foydalanish; shamollatish sistemalari, kabinalar va
uskunalarni germitizatsiyasini yaxshilash, bilan havodagi organik changlarni miqdorini
kamaytirish, maxsus kiyimlardan foydalanish va meditsina nazorati kiradi.
Bundan tashqari organizmga boshqa omillar ham zararli ta`sir etadi. Bular jumlasiga
kislotalar, ishqorlar, yonilg’i moylash materiallari va boshqalar kiradi. Masalan, benzin
teriga ta`sir etib uni yallig’lantirishi, surunkali ekzemalarga sabab bo`lishi mumkin.
YOg’lash materiallari ta`sirida ham terida ekzema va shunga o`xshash asoratlar paydo
bo`lishi mumkin.
Benzin va moylash materiallari bug’idan zaharlanganda bosh og’rishi, kuchsizlanish,
ko`ngil aynishi, yurak urishini tezlashishi, bosh aylanishi kabi o`zgarishlar kuzatiladi.
Benzin va yog’lash materiallari portlashi mumkinligi bilan ham xavflidir. Ular bilan
ishlaganda gazga qarshi niqoblar, maxsus kiyimlardan foydalanish tavsiya etiladi. Qo`l
terisini biologik qo`lqoplar bilan himoya qilinishi tavsiya etiladi.
Qurilish uchun ishlab chiqarish ob`ektlari maydoni qator sanitar talablarni hisobga
olgan holda tanlanadi. Bularga ichimlik suv manbalarini mavjudligi, botqoqliklarni
yo`qligi va boshqalar kiradi. Korxona hududida binolar va inshootlar, ularni tabiiy
yoritish va shamollatish maqsadida yorug’lik va shamol yo`nalishiga nisbatan qaratib
quriladi.
Ishlab chiqarish qurilishlari atrofida aholi yashaydigan uylar shamol esadigan
tomondan quriladi. Buning sababi ishlab chiqarish korxonasidan ko`tarilayotgan tutun,
chang, shovqin va boshqalarni ta`sirini kamaytirish hisoblanadi. Ishlab chiqarish
korxonalari yoki qurilmalari va aholi yashaydigan rayon o`rtasida zararli chiqindilar
xarakteriga va miqdoriga bog’liq, ravishda 500-1000 m kenglikda sanitar himoya
zonasi tashkil etiladi.
Ishlab chiqarish xonasida ishlayotgan har bir ishlovchiga 15 m
3
dan kam bo`lmagan
maydon to`g’ri kelishi kerak. Uning poldan shiftgacha balandligi esa 3,2 m dan kam
bo`lmasligi kerak. Ishlab chiqarishda shovqinli yoki zararli moddalar ajralib turadigan
jarayonlarni alohida xonada joylashtirish kerak. Ish joyidagi pollar tekis va sirpanchiq
bo`lmasligi kerak. Agar pollar sovuq, bo`lsa ish joylarida gilam yoki yog’och panjara
to`shalishi kerak. Elvizakni oldini olish uchun tashqi eshiklarda tanbur o`rnatilishi
kerak hamda ularning eshiklarini o`zi yopiladigan qilish maqsadga muvofiq bo`ladi.
132
Ishlab chiqarish uskunalari, verstaklar ish joylarida shunday joylashtirilishi kerakki,
ish joylari orasida 1 metr kenglikdagi o`tish joyi qolishi kerak.
Sanitar-maishiy xona - bu shaxsiy va maxsus kiyimlar uchun shkafli echinadigan,
yuvinadigan va ovqat eydigan xona hisoblanadi. Bundan tashqari 300 dan ortiq
ishlovchilar ishlaydigan korxonalarda fel’dsherlik-sog’lomlashtirish punkti bo`lishi
kerak. Agar bir smenada korxonada 15 yoki undan ortiq, xotin-qizlar ishlasa ular
uchun shaxsiy gigiena xonasi ham bo`lishi kerak.
| 