133
changlarga
bo`lib o`rganiladi. Ma`lumki, changlangan havo muhiti insoniyatni qadim
zamonlardan beri ta`qib qilib kelgan.
Tabiiy changlar
sirasiga tabiatda inson ta`sirisiz hosil buladigan changlar kiritiladi.
Bunday changlarga shamol va qattiq buronlar ta`sirida tuproqning erroziyalangan
qatlamlarining uchishi, o`simlik va hayvonot olamida paydo buladigan changlar,
vulqonlar
otilishi, kosmosdan er atmosferasi ta`siriga tushib qolgan meteoritlar,
kosmik jismlarning yonib ketishidan hosil buladigan changlar va boshqa hollarda hosil
buladigan changlarni kiritish mumkin.
Tabiiy changlarning atmosfera muhitidagi miqdori tabiiy sharoitga, havoning holatiga,
yilning fasllariga va aniqlanayotgan joyning qaysi mintaqada joylashganligiga bog’liq.
Masalan, atmosferadagi chang miqdori shimoliy hududlarga nisbatan janubiy
hududlarda, o`rmon mintaqalariga qaraganda cho`l
mintaqalarida, shuningdek qish
oylariga nisbatan yoz oylarida ko`proq bulishi ma`lum. Aniqlanishicha,
har bir
kubometr havo tarkibida katta shaharlar hududlarida 6000 atrofida (ba`zi bir
manbalarda avtomobil vositalaridan ajralgan tutunlarni ham kiritib 30000) har xil
kattalikdagi chang zarralari bulishi aniqlangan. Dalalar va bog’larda bu miqdor o`n
marta kamayadi, tog’li hududlarda esa undan ham kamroq chang zarralari buladi.
Sun`iy changlar
: sanoat korxonalarida va qurilishlarda
insonning bevosita yoki
bilvosita ta`siri natijasida hosil buladi. Masalan, mashinasozlik sanoatida cho`yan
ishlab chiqaruvchi domna va marten pechlarida va hamda tosh tsexlarida, issiqlik
elektrostantsiyalarida yoqilgan ko`mirning ma`lum
qismi kul va tutun sifatida
atmosferaga chiqarib yuboriladi. Qurilish
ishlarida er qazish, portlatish, tsement ishlab
chiqarish, shuningdek tog’lardan ma`danlarni qazib olish va boshqa juda ko`p ishlarda
ko`plab miqdorda chang ajraladiki, bu changlarni atrof-muhitga chiqarib yuborish
tabiatga haloqatli ta`sir ko`rsatishi mumkin.
Sanoatning ba`zi
bir tarmoqlarida, masalan, kimyo sanoatida shunday havfli sanoat
changlari ajraladiki, ularni tozalamasdan chiqarib yuborish
fojiali holatlarni vujudga
keltiradi. Kelib chiqishi buyicha organik, mineral va aralashma changlar mavjud.
CHangning zararli ta`sirining tavsifi asosan uning kimyoviy tarkibiga bog’liq.
