Toshkent – 02 O‘qitish materiallar

152 
Test savollari: 
O’tilgan mavzular yuzasidan o’quvchilarga test savollari 
tarqatiladi va to’g’ri belgilagan va faol o’quvchilarni baholab 
boraman. 
Test. 
1.Matematikada ko`plik tushunchasiga qanday ta`rif berilgan?
a) *ko`plik-u bir butun qilib qurilgаn оb`еktning yig`indisidir 
b) Aniq faoliyatni o`rganuvchi; 
v) aniqlik 
2. “To`plam osti” atamasi matematikada qanday ma`noni anglatadi? 
a) *to`plаm qismi 
b) To`plаm usti 
v) To`plаm qatori 
3. Matematikada qaysi son xech qanday sondan keyin kelmaydi? 
a) *bir 
b) 0; 
v) 2 
4. Necha yoshdagi bolalar gruppasida sanoqqa o`rgatishda sonlarni ifodalash 
boshlanadi? 
a) *4 
b) 3 
v) 6 
5. Bolalarda to`plamlar tasavvuri shakillanishi qaysi analizatorlar ishtirokida 
bo`ladi? 
a) *eshitish ko`rish pаypаslаsh 
b) Eshitish ko`rish tаqqоslаsh 
v) Eshitish ko`rish
6. Bolalarni sanoq faoliyati taraqqiyoti necha bosqichni o`z ichiga oladi? 
a) *3 
b) 2 
v) 4 
7. Bolalarga shartli o`lchovlarni o`rgatishda, o`lchovning aniq chiqishiga yordam 
beradigan qoidalar nechta? 
a) *5 tа 
b) 2 
v) 3 

153 
8. Asosiy vaqt belgilarini sanab bering? 
a) *kеshа, bugun, ertаgа 
b) O`zgaruvchanlik 
v) xafta kunlari 
9. Qаysi guruхdа qоg`оз vаrаg`idа muljаl оlish mаlаkаlаrini shаkllаntirilаdi?
a) *tаyyorlоv 
b) katta 
v) o`rta 
10. Elementar matematikani o`qitish mazmuni va yo`llarining umumiy tavsifi 
nima? 
a) *Harflar; 
b) Geometrik shakllar; 
v) shakllar 
11.Nеshа yoshli tоlаlаr o`zigа nistаtаn to`lа ishоnch bilаn mo`ljаl оlаdilаr 
a) *6 
b) 4 
V) 3 
12. Qаysi guruхdа tаrbiyaсhi bоlаlаrning аktiv lug`аtlаridа sutkа qismlаrining
nоmlаrini mustахkаmlаydi 
a) *o`rtа 
b) katta 
v) kichik 
5-ILOVA
Tayanch so`z va iboralar: 
Geometrik shakl
, 
Predmet
, vaqt, tarbiya, O`rta 
guruh, chamalash, arifmetika, tevarak atrof, Son,kattalik, Natural, mo`ljal olish, 
Kubik 
15-Mavzu:O`rta guruh yoshidagi bolalarni “Son” tushunchasini shakllantirishga 
tayyorlash. 
Reja: 
1.Natural son tushunchasi. 
2.Bolalarni natural qatori tuzilishini tushunishga tayyorlash.
3.Son va to`plam haqida tushuncha berish. 
Natural son deb sanash uchun ishlatiladigan sonlarga aytiladi.Natural sonlar 
to`plami (N) harfi bilan belgilanadi.Natural sonlar qatori cheksizdir.Natural sonlar 
1,2,3,4,5,6,7,8,9,…..0(nol) natural son emas.Natural songa natural son qo`shilsa 
natijada doim natural son bo`ladi.12+9=21 bunda 12 soni 1-qo`shiluvchi,9 soni 2- 
qo`shiluvchi ,21 soni yig`indi deyiladi.
Natural sonlar ular ma`lum bir to`plamdagi elementlar sonini hisoblash 
uchun ishlatiladi. Masalan, natural sonlar bu qutida nechta olma borligini aniqlash 
uchun ishlatiladigan raqamlar. Ular, shuningdek, to`plam elementlarini buyurtma 
qilish 
uchun 
ishlatiladi, 
masalan, 
kattaligi 
bo`yicha 
birinchi 
sinf 

154 
o`quvchilari.Birinchi holda biz gaplashamiz kardinal raqamlar va ikkinchisida 
tartib raqamlari aslida "birinchi" va "ikkinchi" tartibli tabiiy sonlardir. Aksincha, 
bitta (1), ikkitasi (2) va uchta (3) asosiy tabiiy sonlardir.Tabiiy sonlar hisoblash va 
tartiblash uchun ishlatilishidan tashqari, ma`lum bir to`plam elementlarini aniqlash 
va farqlash usuli sifatida ham qo`llaniladi.Masalan, shaxsiy guvohnomada ma`lum 
bir davlatga tegishli har bir shaxsga berilgan o`ziga xos raqam mavjud. 
Matematik yozuvda natural sonlar to`plami quyidagicha belgilanadi: 
ℕ
= {1, 2, 3, 4, 5, ………}Va nolga teng bo`lgan tabiiy sonlar to`plami boshqa 
tarzda belgilanadi:
ℕ
+ = {0, 1, 2, 3, 4, 5, ………}Ikkala to`plamda ham ellipslar 
elementlarning ketma-ket cheksizlikka qadar davom etishini bildiradi, cheksiz 
so`zi to`plamning oxiri yo`qligini aytish uchun asosdir.Natural son qanchalik katta 
bo`lishidan qat`iy nazar, siz har doim keyingi eng yuqori ko`rsatkichga 
erishishingiz mumkin. 
Tabiiy sonlar paydo bo`lishidan oldin, ya`ni ma`lum bir miqdorni 
belgilaydigan belgilar va ismlar to`plami, birinchi odamlar boshqa taqqoslash 
to`plamidan foydalangan, masalan, qo`llarning barmoqlari.Shunday qilib, ular 
beshta mamontdan iborat podani topdilar deb aytish uchun, ular ushbu raqamni 
ramziy qilish uchun bir qo`lning barmoqlaridan foydalanganlar.Ushbu tizim bir 
guruhdan boshqasiga farq qilishi mumkin, ehtimol boshqalari barmoqlari o`rniga 
bir qancha tayoq, tosh, marjon munchoq yoki arqondagi tugunlardan 
foydalanganlar. Ammo eng xavfsiz narsa shundaki, ular barmoqlarini 
ishlatishgan.Keyin ma`lum miqdorni ifodalovchi belgilar paydo bo`la boshladi. 
Avvaliga ular suyak yoki tayoq ustidagi izlar edi. 
Miloddan avvalgi 400 yildagi raqamli ramzlarni aks ettiruvchi gil taxtalarda 
mixxat yozuvlari hozirgi Iroq millati bo`lgan Mesopotamiyadan ma`lum.Belgilar 
rivojlanib borar edi, shuning uchun yunonlar va keyinchalik rimliklar raqamlarni 
belgilash uchun harflardan foydalanilgan. 
Natural sonlarning asosiy maqsadi ko`rib chiqilayotgan buyumlar 
to`plamidagi istalgan buyumlar soni yoki ushbu seriya raqami to`g`risidagi 
ma`lumotlarni olib yurish.Biror kishi tabiiy raqamlardan foydalanishi uchun ular 
idrok etish va ko`paytirish uchun qandaydir tarzda mavjud bo`lishi kerak. Agar har 
bir natural son aytilsa, u quloq orqali seziladi va agar natural son ko`rsatilgan 
bo`lsa, uni ko`rish mumkin. Bu tabiiy sonlarni etkazish va idrok qilishning eng 
tabiiy usullari.Shunday qilib, ularning ma`nosini o`rganayotib, rasm (yozuv) va 
tabiiy sonlarni skor (o`qish) ko`nikmalariga ega bo`lishni boshlaylik.Avval siz 
natural sonlarni yozishda nimadan boshlashimizni hal qilishingiz kerak.Keling, 
quyidagi 
belgilar 
rasmlarini 
eslaylik 
(ularni 
vergul 
bilan 
ko`rsating): 0 , 1 , 2 , 3 , 4 , 5 , 6 , 7 , 8 , 9 . Ko`rsatilgan rasmlar deyiladi raqamlar. 
Yozib olishda raqamlarni burish, egish yoki boshqa usul bilan buzmaslik uchun 
darhol kelishib olamiz.Endi biz har qanday natural sonning yozuvida faqat 
ko`rsatilgan raqamlar va boshqa belgilar bo`lmasligi mumkinligiga rozi bo`ldik. 
Shuningdek, biz natural son yozuvidagi raqamlarning balandligi bir xil bo`lishiga 
va bir-birining ketma-ket qatoriga joylashtirilishiga (chap tomonida), chapda esa 
bu raqamdan tashqari boshqa raqamlar borligiga rozi bo`lamiz. 0 .Tabiiy 
raqamlarning to`g`ri yozilishining bir nechta namunalari. 604 , 777 277 , 81 , 4 

155 
444 , 1 001 902 203, 5 , 900 000 (Izoh: raqamlar orasidagi bo`shliqlar har doim 
ham bir xil emas, bu haqda ko`proq ko`rib chiqishda muhokama qilamiz). 
Yuqoridagi misollardan ayon bo`ladiki, natural son yozuvida raqamlarning 
hammasi ham emas 0 , 1 , 2 , 3 , 4 , 5 , 6 , 7 , 8 , 9 ; natural son yozuviga kiritilgan 
ba`zi 
yoki 
barcha 
raqamlar 
takrorlanishi 
mumkin.Xabarlar 014 , 0005 , 0 , 0209 natural sonlar emas, chunki raqam chap 
tomonda joylashgan 0 . 
Nolni natural son sifatida tasavvur qila olmaydigan narsa ... Aftidan, 
qadimgi odamlar nolni umuman bilishmagan. Ha, va TSB nolni natural son deb 
hisoblamaydi. Hech bo`lmaganda bu qarama-qarshi bayonot. Nolga nisbatan yana 
neytral narsa ayta olamanmi? Yoki biron bir jiddiy tortishuvlar bormi? Frantsiya 
akademiyasi bir vaqtning o`zida maxsus qaror qabul qildi, unga muvofiq 0 ko`p 
sonli natural sonlarga kiritildi. Endi bu standart, mening fikrimcha, "rus natural 
raqami" tushunchasini kiritish shart emas, balki ushbu standartga rioya qilish 
kerak.
Son va sonli toplam:Son tushunchasi matematikadagi eng asosiy hamda 
zaruriy tushuncha bolib, narsalar hamda ularni sanashga bolgan ehtiyoj natijasida 
kelib chiqqan. Dastlab natural (yani sanoq)sonlar paydo bolgan. Bunday 
sonlarning cheksiz ekanligi eramizdan bir necha asrlar oldin antik dunyo 
olimlarining asarlarida yozib qoldirilgan.Sonlarni bir- biriga qoshish, biridan 
ikkinchisini ayirish, ularni ozaro kopaytirish va bolish kabi tushunchalar 
kiritilgach, sonlar va ular ustida bajariladigan amallar togrisidagi fan –arifmetika 
vujudga kelgan hamda rivojlangan. 
Yillar otishi bilan matematika fani rivojlana borib, uning yangi- yangi 
sohalari vujudga kela boshladi. asrning ortalariga kelib, matematikada aksiomatik 
usulning rivojlanishi va matematik tahlil asoslarining yaratilishi bilan natural son 
tushunchasi kengayib, uni asoslash zarurati tugiladi. Bu ish bilan bir qator olimlar 
shugullanishdi, 
masalan, 
Kontor, 
Berenshteyn, 
Peano 
kabilar 
shular 
jumlasidandir.Natural sonlar umumlashtirildi, ularning birinchi umumlashtirilishi 
natijasida kasr sonlar boldi. Kasr sonlar biror miqdorni olchash, boshqa 
miqdorlarga solishtirish natijasida paydo boldi. Son tushunchasining keyinchalik 
kengaytirilishiga faqatgina sanash va olchash ehtiyojlari emas, balki faning 
rivojlanishi sabab boldi. Algebra fanining rivojlanishi tufayli manfiy sonlar, songra 
irrasional sonlar tushunchalari kirib keldi. Bu tushuncha fransuz olimi Dedekinga 
mansubdir. Kontor va Veyershtrass uzluksizlik tushunchasini kiritib, bu son 
tushunchasini va uning xossalarini aniqlashtirishga olib keldi. 
Toplam tushunchasi aksiomatik holda kiritilgan, shuning uchun ham hech 
qanday elementar tushunchalar yordamida tariflanmaydi. Ammo uni ixtiyoriy 
tabiatli ba`zi obyektlar birlashmasi majmui deb qarash mumkin. 
6-ILOVA 
Mustahkamlash uchun savollar
1.Natural son tushunchasiga ta`rif bering? 

156 
2. Son va to`plam haqida gapiring? 
3.Natural sonlarning asosiy maqsadi bu? 
4.Son va sonli toplamga tariff bering? 
7-ILOVA 
Uyga vazifa: 
1. O`tilgan mavzu bo`yicha konspektni to`ldirish.
2. O`tilgan mavzudagi ma`lumotlarni takrorlab tezkor savol-javobga
tayyorlanib kelish.
3.Nazorat savollariga tayyorlanish. 
Rasm. 

157 
Nazariy o`quv mashg`ulotining o`qitish texnologiyasi. 
Fan (nomi) Bolalarning matematik tasavvurlarni shakllantirish 
16-Mavzu : O`rta guruh yoshidagi bolalarning kattalik haqidagi 
tasavvurlarini shakllantirish 
O`quv mashg`ulotining o`qitish texnalogiyasining modeli
Vaqt – 80 daqiqa 
O`quvchilar soni ___ tа 
O`quv mashg`ulotining shakli va 
turi 
Nazariy,
O`quv mashg`uloti rejasi 
1.O`rta guruh yoshidagi bolalarning kattalik 
haqidagi tasavvurlarini shakllantirish. 
2.Bolalarda o`lchash malakalarini rivojlantirishni 
tashkil etish. 
3.Buyumlarning o`lchami o`rtasidagi munosabatni 
aniqlashga o`rgatish. 
O`quv mashg`uloti maqsadi: O`rta guruh yoshidagi bolalarning kattalik haqidagi 
tasavvurlarini shakllantirish mavzusi yuzasidan to`liq tasavvurlarini shakllantirish 
O`qitish natijasi 
Ushbu mavzuni o`zlashtirish natijasida o`quvchida 
Bolalarning matematik tasavvurlarini 
shakllantirishga doir dastlabki tushunchalar 
shakllanadi. Mavzu bo`yicha bilim va 
ko`nikmalarga ega bo`ladi.
Pedagogik vazifalar: 
O`quv faoliyati natijalari

158 
- 
O`rta guruh yoshidagi 
bolalarning kattalik haqidagi 
tasavvurlarini shakllantirishni 
tushuntirish; 
- 
Bolalarda 
o`lchash 
malakalarini 
rivojlantirishni 
tashkil etishni ko`rsata olish; 
- 
Buyumlarning 
o`lchami 
o`rtasidagi 
munosabatni 
aniqlashga 
o`rgatishni
tasniflash; 
- 
O`rta guruh yoshidagi bolalarning kattalik 
haqidagi tasavvurlarini shakllantirishni izohlaydi; 
- 
Bolalarda 
o`lchash 
malakalarini 
rivojlantirishni tashkil etishni aytib beradi. 
-
Buyumlarning 
o`lchami 
o`rtasidagi 
munosabatni aniqlashga o`rgatishni tasniflaydi. 
O`qitish metodlari 
Bumerang metodi 
O`qitish vositalari 
Matnlar, yozuv taxtasi,kompyuter, proyektor
O`quv faoliyatini tashkil etish 
shakli 
Guruhda ishlash
O`qitish sharoiti 
Maxsus texnikalar bilan jixozlangan ma`ruza 
mashg`ulotni o`tish uchun xona
Qaytar 
aloqaning 
usul 
va 
vositalari 
Tezkor –so`rov, savol-javob, test, misol va 
mashqlar, bajarilgan o`quv topshiriqlarni baholash 
O`QUV MASHG`ULOTINING TEXNOLOGIK XARITASI 
Ish
bosqichlari 
va vaqti 
Faoliyatlar mazmuni 
O`qituvchi 
O`quvchi 
1-bosqich 
O`quv 
mashg`ulot
iga kirish
(5 daqiqa) 

Download 9,12 Mb.