Tezlikning ta’rifi
Jismlar harakatining jadalligini tavsiflashda tezlik tushunchasi kiritiladi, u x-t koordinatada yo’l grafigiga urinma bo’ladi. Vaqt birligi ichida jismning o’tgan masofasining son qiymatiga teng bo’lgan fizik kattalik tezlik deyiladi.Uning tenglamasi v=x/t , ushbu holatda jismga tashqi ta’sirlar bo’lmaganda tezlik o’zgarmas saqlanadi.
Kinematikaning asosiy vazifasi vaqt o‘tishi bilan jism vaziyatining fazodagi o‘zgarishidan iborat bo‘lgan harakat traektoriyasini aniqlashdan iboratdir.
To‘g‘ri chiziqli tekis harakat deb, teng vaqtlar oralig‘ida bir xil masofani o‘tgan va traektoriyasi to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘lgan jism harakatiga aytiladi. To‘g‘ri chiziqli tekis harakat, tezlik deb ataluvchi kattalik bilan xarakterlanadi va quyidagi formuladan hisoblanadi:
(1)
Demak, tezlik deb, vaqt birligi ichida o‘tilgan yo‘lga miqdor jihatdan teng bo‘lgan fizik kattalikka aytiladi. Bu harakatda
(2)
To‘g‘ri chiziqli tekis harakatning asosiy tenglamasi quyidagicha bo‘ladi:
(3)
Demak, to‘g‘ri chiziqli tekis harakatda yo‘l (argument) vaqtning chiziqli funksiyasidir. Tekis harakatning tezlik va yo‘l grafigi quyidagicha(1- , 2- rasm):
1-rasm
To‘g‘ri chiziqli tekis harakatda yo‘llarni qo‘shish quyidagicha ( 3-rasm)
To‘g‘ri chiziqli harakatda tezliklarni qo‘shish quyidagicha (4-rasm):
To‘g‘ri chiziqli o‘zgaruvchan harakat deb, traektoriyasi to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘lgan va teng vaqtlar oralig‘ida har xil masofalar o‘tiladigan harakatga aytiladi. U quyidagi formuladan hisoblanadi:
Har qanday o‘zgaruchan harakat o‘rtacha oniy tezliklar bilan xarakterlanadi. O‘zgaruvchan harakatning o‘rtacha tezligi deb, ma’lum bir vaqtda o‘tilgan yo‘lni shu vaqt ichida tekis harakat bilan bosib o‘tilgan harakat tezligiga aytiladi.
Bunda:
Bo‘ladi.
O‘zgaruvchan harakatning oniy tezligi deb, harakatning ma’lum bir paytiga yoki traektoriyasining aniq bir nuqtasiga mos kelgan tezlikka aytiladi, ya’ni:
To‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat deb, traektoriyasi to‘g‘ri chiziqdan iborat va teng vaqtlar oralig‘ida oniy tezligi bir xil o‘zgaradigan harakatga aytiladi.
Harakat tezligining o‘zgarishi, tezlanish deb ataluvchi fizik kattalik bilan xarakterlanadi. To‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat tezlanishi deb, vaqt birligi ichida tezlikning miqdor jihatdan o‘zgarishiga teng bo‘lgan fizik kattalikka aytiladi, ya’ni:
Bundan :
a>o bo‘lsa, tekis tezlanuvchan harakat,
aTekis o‘zgaruvchan harakat grafigi quyidagicha (5-rasm):
|
