_________ ___________________
I"*
Delyanka hosili.kg
Hosildorlik s/ga
E
о
с
.5
(S
03
M
С
a
Q
as
>
a
JO
‟5?
U
c
h
y
o
t
ma
y
d
o
n
i.
m
U
mu
miy
ma
ss
a
y
a
s
s;
UO
UI
OS
1
CS ■ —i
С
о
-о
с
о
£
о
00
7 5
Jadval-7
Don hosildorligi snop na 'munalari asosida hisobga olinganda
ifodalanishi
D
el
y
a
n
k
a
n
o
m
er
i
G
a
jr
ib
a
v
a
ri
a
n
ti
U
ch
y
o
t
ma
y
d
o
n
i,
m2
1
g
a
a
y
la
n
.
K
o
ef
fi
ts
ie
n
ti
Xul
massa.kg
D
o
n
v
a
s
o
mo
n
n
is
b
a
ti
Snopning kuruk
massasi,kg
Delyanka
hosilining
kuruk mass
asi,kg
Hosildorlik
t/ga
D
el
y
a
n
k
a
b
u
y
ic
h
a
n
a‟
mu
n
a
U
mu
miy
ma
ss
a
si
С
о
Q
so
m
o
n
U
mu
miy
ma
ss
a
si
-
so
m
o
n
U
mu
miy
С
О
тз
so
m
o
n
Jadval8
Olingan tajriba natijalari ishonchlilik darajasi, shu jumladan, don hosildorligi asosan
uch xil usulda Sokolov, Peregudov va Dospexovning dispersion tahlil qilish usullarida
tahlil kilinadi.
Don
sifati va soflik ko‟rsatkichlarini aniqlash usullari
Don sifatini aniqlash ikki guruhga: orga-noleptik va laboratoriya usuliariga bo‟linadi.
Organoleptik usullarga sezgi organlari yordamida don sifat-larini baholash kiradi. Bu
usulda boshqa usullarda aniqlab bo‟l-maydigan (masalan, donning ranggi, hidi, ta‟mi)
ko‟rsatkichlari aniqlanadi.
Laboratoriya usuliariga asboblar yordamida don sifatlarini aniqlash kiradi. Bunday
sifat ko‟rsatkichlari (namlik, iflosla-nish, donni ombor zararkunandalari tomonidan
zararlanishi, nam kleykovinaning sifati va miqdori) son ko‟rinishida ifodalanadi.
Soflik
ko'rsatkichlarini aniqlash.
Donning rang, hid va ta‟mi uning soflik
ko‟rsatkichlari hisoblanadi. Bu ko‟rsatkichlar shunday o‟zgarishi mumkinki, ularning
faqat birining kamchiligi-ga qarab, kamchilik kategoriyasi o‟tkazilishi mumkin va donni
qabul manzili tomonidan qaytarilishi mumkin. Bu ko‟rsatkichlarning kerakli miqdoridan
cheklanish, donning o‟simiikda shakllanishi va rivojlanish jarayonida, shuningdek, hosilni
yig‟ishda, donni tovar holatga keltirishda, tashish va saqlashda
salbiy ta‟sirlarni kechirganligidan dalolat beradi.
Rang, hid va ta‟mini aniqlash uchun namunalar tanlash va namu-nalar ajratish
DASTga asosan amalga oshiriladi.
Rang. Barcha qishloq xo‟jaligi mahsulotlari donlarining sifatini baholashda rang
Takrorlanishlar bo„yicha don hosildorligi quyidagicha ifolalanadi
Variantlar
Takrorlanishlar bo„yicha
hosildorlik.
0„rtacha hosil
s/ga
Nazoratdan
farq
I
11
III
IV
(nazorat)
2
3
4
5
6
7 7
asosiy va majburiy ko‟rsatkich hisob-lanadi. Ranggiga qarab don to‟plamining turi, navi
va bir xilligi aniqlanadi. Har qanday o‟simlikning normal doni o‟ziga xos rangga, ba‟zida
esa yaltiroqlikka ega bo‟ladi. Rang donning nafaqat tabiiy xususiyatlarini, balki uning
sofligini hamda uning ma‟lum darajada texnologik xususiyatlari va oziq-ovqat afzallik-
larini ta‟riflaydi. Shuning uchun rang boshqa belgilar qatori donni tovar turkumlari
asosiga kiradi.
Don ranggini o‟zgarishi (qorayishi, qora dog‟lar, kulrang yoki yashil ranglaming aks
etishi va boshqalar). Ko‟p hollarda mikroor-ganizm faoli- yati natijasida, hasharotlar
tomonidan shikastla-nishi (burga-toshbaqacha), donga ishlov berishdagi usullami (quri-
tish tartibiga rioya qilmaslik) noto‟g‟ri qo‟llashda ro‟y beradi. Rang donning etilishi
davrida va yig‟ishtirishda noqulay ob-havo nati-jasida o‟zgarishi ehtimoli bor. Masalan,
sovuq o‟rgan don oqish rang aks etgan va to‟r yuzaga, issiq o‟rgan don yaltiroqligini
yo‟qot-gan hamda burishgan yuzaga ega bo‟ladi. Ranggi keskin o‟zgargan don (chirigan,
mog‟orlagan, ko‟mir holiga aylangan) odatda begona yoki aralashmali don fraksiyalariga
mansubdir.
Don ranggini muvofiq standart yoki namuna turlariga solishtirish yo‟li bilan
aniqlanadi. Rang va uning aks etishini ko‟pchilik o‟simliklar uchun qora oyna, qog‟oz
yoki qora matoda yoyilgan kunduzgi yorug‟likda aniqlangani ma‟qul.
Hid. Yangi don o‟ziga xos hidga ega bo‟ladi. Begona hid don sifatining
yomonlashganidan dalolat beradi. Dondagi begona hidlar ikki sababga ko‟ra yuzaga
kelishi mumkin: atrof muhitdan turli moddalami - bug‟ va gazlami yutishi (sorbsiya)
natijasida;
yoki
organik
birikmalaming,
shuningdek
don
uyumidagi
boshqa
komponentlaming (begona o‟t urug‟lari, organik aralashma, ombor zararkunandalarining
jasadlari va boshqalar) parchalanishi natijasida ro‟y berishi mumkin. Shunga asoslanib
hamma hidlami ikki guruhga bo‟lish mumkin: sorbsiya va buzilish hidlari.
Don saqlash amaliyotida ko‟pincha uning sorbsiya xususiyatlariga bog‟liq bo‟lgan
quyidagi hidlar ko‟proq uchraydi.
Shuvoq va sarimsoq hidlari hosilni yig‟ish paytida donni ifloslaydigan shuvoq yoki
yovvoyi sarimsoqning eflr moylarini don tomonidan yutilishi natijasida yuzaga keladi.
Shuvoq hidli don, shuningdek, achchiq shuvoq va sivers shoxi tarkibida glyukozid abstin
to‟planishi hisobiga achchiq bo‟lishi mumkin. Bunday don achchiq-shuvoq deb ataladi.
Dondagi achchiqlikni faqat issiq suv yordamida yo‟qotish mumkin.
Tutun hidi donni don quritgichlarida noto‟g‟ri quritishda yoqilg‟i mahsulotlarini
etarlicha yonmasligi natijasida don tomonidan yutilib yuzaga keladi.
7 8
Kuchli yoki xo‟l qorakuya tukchalari bilan yuqori darajada ifloslangan don yoki unda
qorakuya qopchalari mavjud bo‟lsa, don qorakuya hidiga ega bo‟ladi. Bunday don o‟ziga
xos tuzlangan selyodka hidiga ega bo‟lib (qorakuya tukchalari tarkibida trimetilamin
bo‟lishi sababli) ulami faqat donlami quritish va yuvishda to‟liq yo‟qotish mumkin.
Neft mahsulotlari hidi (kerosin, benzin) donlarga iflos vagon, avtomashina kuzovlari
va boshqalarda tashish va saqlash davrida o‟tadi.
Omborlarda sichqon va kalamushlar bo‟lsa, ular o‟z axlatlari bilan ifloslantirishi
natijasida sichqon hidi paydo bo‟ladi.
Don qabul qiluvchi manzilgoxlarda donning ba‟zi sorbsiya hidlari bilan ham, agar
ulami qayta ishlashda engil yo‟qotish imkoni bo‟lsa va donning qayta ishlangan
mahsulotlariga (un, yorma, non) o‟tmasa, olishga ruxsat etiladi.
Eng ko‟p tarqalgan buzilish hidlariga quyidagilar kiradi.
Ombor hidi donni uzoq vaqt kam shamollatib saqlash va don-ning oraliq
mahsulotlarining anaerob nafas olishida sorbsiyala-nish oqibatida paydo bo‟ladi.
Shamollatishdan keyin bu hid engil yo‟qoladi, ammo donning oziq-ovqat sifatiga ta‟sir
etadi.
Qo‟lansa va mog‟orli qo‟lansa hidlar nam donning tarkibida mikroorganizmlar
(mog‟or zamburug‟lari) ning rivojlanishi uchun qulay bo‟lgan sharoitda, ya‟ni haroratda
paydo bo‟ladi. Donlami don tozalagich mashinalari orqali o‟tkazishda bu hidlar ancha
kama-yadi. Ammo butunlay
yo‟qolmaydi. Qo‟lansa va mog‟orli qo‟lansa hid-lar kuchli saqlanadi va ц qayta
ishlanadigan mahsulotlarga o‟tadi.
Solod hidi saqlash davrida donni ildiz olib unishi natija-sida yuzaga keladi. Undan
tashqari, donning o‟z-o‟zidan qizishi jarayonida donda solod hidini eslatuvchi hid paydo
bo‟ladi. Solod hidli donda yuqori miqdorda amino birikma va engil oksidlana-digan
moddalar mavjudligi aniqlangan.
Chirigan hid ombor zararkunandalarining jasad va axlatla-rini chirishi natijasida
yuzaga keladi. Chirigan hid shuningdek o‟z-o‟zidan qizigan donlarda ham yuzaga keladi.
Solod, qo‟lansa va boshqa buzilish hidiga ega donlar nuqsonli hisoblanadi va don
qabul qiluvchi joylarda qabul qilinmaydi.
Hid sog‟lom, shuningdek, maydalangan donda ham aniqlanadi. Hidni aniqlash uchun
oldindan aralashtirilgan o‟rtacha namunadan kaftga taxminan 100 gr don (sog‟lom yoki
maydalanganini olib) nafas bilan ilitiladi va sezgi organlari yordamida don uchun begona
hidlar mavjudligini aniqlashga harakat kilinadi.
Don hidini kuchaytirish uchun stakanga solinadi, issiq suv quyiladi (harorat 60-70 °S)
va shisha bilan ustidan berkitiladi. Suvni 2-3 daqiqadan keyin to‟kiladi va isitilgan don
hidlab ko‟riladi.
Xuddi shu maqsad uchun donni 2-3 daqiqa davomida bug‟da isitish mumkin. Don
temir to‟rda qaynab to‟rgan suv ustida qizdiriladi, shundan so‟ng toza qog‟oz suv ustiga
sochiladi va hidi aniqlanadi. Donni qizdirish va undagi namlikning bug‟lanishi hidli
moddalami adsorbsiyalanishiga sabab bo‟ladi.
Ta‟m. Sog‟lom don ushbu ekinga monand o‟ziga xos ta‟mga ega bo‟lib, ko‟pincha
chuchuk yoki biroz shirin bo‟ladi.
Don ta‟mining o‟zgarishi ko‟pincha uning uyumiga to‟pgul (savatchalar) yoki achchiq
va Sivers (achchiq shuvoq ta‟mi) o‟simlikla- rining qismi tushishi, donning unishi (shirin
ta‟m) va mikroorga-nizmlar rivojlanishi bilan (yoqimsiz chirigan ta‟m, nordon va
boshqalar) bog‟langandir.
Ta‟m toza maydalangan donda aniqlanadi. Buning uchun o‟rtacha
| 