1.1. SHAHAR VA UY-JOY COMMUNAL XO’JALIGI.
Shahar xo’jaligi – bu aholining moddiy va madaniy, maishiy ehtiyojlarini
qondirish uchun belgilangan korxonalar, tashkilotlar, xo’jaliklar va idoralar
tizimidir.
10
Shahar xo’jaligining rivojlanish darajasi va sur’atlari qurilish va sanoat
rivojlanishi darajasi va sur’atlariga bog’liqdir. Ko’p holatlarda shahar xo’jaligi
sanoat korxonalarini o’z mahsulotlari va xizmatlari bilan ta’minlaydi.
Shahar xo’jaligiga quyidagilar kiradi:
- uy-joy-kommunal xizmatlar, aholiga maishiy xizmatlar ko’rsatuvchi
korxonalar, shahar jamoat transporti, aloqa, yo’l-ko’prik qurilishi, savdo-sotiq va
umumiy ovqatlantirish;
- xizmatlar va inshootlar, maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va ijtimoiy
ta’minot muassasalari.
Infratuzilma – bu shahar xo’jaligini umumiy tuzilishini tarkibiy qismi:
transport va aloqa, maorif, sog’liqni saqlash, ilm-fan va madaniyat, uy-joy,
kommunal xo’jaligi va h.k., ya’ni jamoat ishlab chiqarishi bilan bog’liq bo’lgan
sohalar.
Shahar xo’jaligi tomonidan bajariladigan turli tuman funksiyalar ko’p qirrali
(yo’nalishli, sohali) turli-tuman korxonalar va tashkilotlarni mavjudligini taqazo
etadi.
Shahar xo’jaligi o’z faoliyatini:
- shaharning tasdiqlangan bosh plani;
- bozor, iqtisodiy qayta qurishlar;
- asosiy fondlar va aylanma mablag’lardan foydalanish;
- ishlab chiqarish jarayonida xalq xo’jaligining asosiy tarmoqlari ishchilarini
faoliyatiga yaqin bo’lgan mehnatdan foydalanish asosida amalga oshiradi.
Shahar xo’jaligi korxonalarining mahsulotlari, u moddiy ko’rinishga egami,
yoki xizmat ko’rinishidami undan qat’iy nazar yalpi ijtimoiy mahsulotning bir qismi
hisoblanadi va xalq xo’jaligi aylanmasida ishtirok etadi.
Shahar xo’jaligining ko’p turdagi funksiyalari - bu aholini bekamu-ko’st
yashashi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. Bu esa ushbu sharoitlarni
yaratadigan, aholining ehtiyojlarini qondiradigan ko’p sonli maxsus korxonalar,
tashkilotlar va xo’jaliklarni yaratish zaruratini keltirib chiqaradi.
11
Shahar qanchalik katta bo’lsa (hududi, aholisi soni, sanoat korxonalari soni),
unda xizmat ko’rsatuvchi korxonalar soni, ular ko’rsatadigan xizmatlar va ishlab
chiqaradigan mahsulotlar ham kishi boshiga, ham turi bo’yicha shuncha ko’p
bo’lishi tabiiydir (suv, issiqlik, elektr energiyasi va h.k.). Aholining ham moddiy,
ham ma’naviy farovonligini oshirishning asosiy dastagi hisoblangan shahar
xo’jaligining barcha tarmoqlarini rivojlantirish, davlat tomonidan doimiy nazoratga
olingan.
Shaharning bosh plani aholining soni, shaharni planini tuzish, shahar
hududini rekonstruksiyalash, tashkil etish va qurish, obodonlashtirish, sanitariya-
texnik, energetika xo’jaliklarini, shahar transportini, boshqa kommunal va sanoat
korxonalarini rivojlantirish masalalarini ko’rib chiqadi.
Shaharlar va aholi yashaydigan punktlarni rivojlantirish loyihalari ishlab
chiqarish kuchlarini joylashtirilishini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan xalq
xo’jaligini rivojlantirishning istiqboldagi rejalariga asosan ishlab chiqilishi kerak.
Aholini optimal tarzda joylashtirish, mehnat qilish va dam olish joylarini
to’g’ri tanlash – Bosh planni ishlab chiqishda shahar aholisining har tomonlama
qulay yashashi uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Yirik shaharlarda yangi sanoat korxonalarini qurish yoki amalda faoliyat
ko’rsatayotgan korxonalarni kengaytirishga yo’l qo’yilmaydi. Shaharsozlik
obyektlari va aholiga xizmat ko’rsatuvchi korxonalar bundan mustasno. Yangi
sanoat korxonalari va komplekslari kichik va o’rta shaharlarda, ya’ni ularni
rivojlantirish uchun sharoitga ega bo’lgan joylarda quriladi.
Shahar aholisining soni, uning jinsi va yoshi bo’yicha tuzilmasi, oilaviy
tarkibi butun shahar xo’jaligining rivojlanish va foydalanish darajasini belgilovchi
ko’rsatgich hisoblanadi.
Shahar aholisini hisobi quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:
12
Bunda: N – istiqboldagi shahar aholisining soni, ming kishi.
K – shahar tashkil etuvchi soha ahamiyatiga ega bo’lgan ishchilar, oliy va
maxsus o’rta ta’lim o’quv yurtlari talabalari soni, 27 : 35 % qabul qilinadi.
P – ishchi va talabalar shahar aholisining umumiy sonidan ulushi 27-35 %
qabul qilinadi.
Aholi soni, shuningdek ijtimoiy, iqtisodiy, hududiy, sanitariya-gigiyena,
estetik va boshqa bir qator masalalar bozor munosabatlari sharoitida shahar xo’jaligi
infratuzilmasini takomillashtirishni yangicha amaliyotini taqazo etadi. Bunday
o’zgartirishlarning bazasi (asosi, negizi) bo’lib aholining mehnati, turmushi va dam
olishi xizmat qiladi. Inson yaxshi, qulay sharoitda mehnat qilishni xohlaydi, turar
joyi ham shinam bo’lishi kerak. Insonga shu bilan birga suv va issiqlik, stadionlar
va tennis parklari, dam olish maskanlari kerak. Odamlar shahardan shuningdek
go’zallikni talab qiladilar. Shahardagi binolar chiroyli, bog’lar soya-salqin, ko’chalar
keng va yorug’ bo’lishini talab qiladilar.
Hulosa qilib aytganda, shahar xo’jaligi tarkibidagi sohalarning kelajakda
o’sishi – yangi axborot texnologiyalarini joriy etish asosida aholiga xizmat
ko’rsatishni yuksaltirish, hajmini oshirish va sifatini yaxshilash kabi omillar bilan
ifodalanadi. Shu sababli shahar xo’jaligining barcha sohalarida mehnat
unumdorligini kuchaytirish shaharlar rivojlanishida asosiy dolzarb talab
hisoblanadi.
| 