4.23-rasm. Yo‘lakli turar-joy uylarning sxemasi:
a – to‘g‘ri burchakli qatorli uy; b – yo‘laklarda yorug‘lik va shamolllatishni
ta’minlash uchun qo‘zg‘aluvchan uy; v – uch yo‘nalishli uy.
102
4.24-rasm. Aralash tiplardan tashkil topgan turar-joy guruhi.
1-qavat
2-qavat
3-qavat
2-qavat
1-qavat
103
V-BOB. KO‘P QAVATLI TURAR-JOY BINOLARI
5.1. Ko‘p qavatli turar-joy binolarining turlari
Shaharlardagi yashash hududlarining tanqisligi tufayli O‘zbekiston Respublikasi
viloyatlari markazlari, mamlakat poytaxti va Qoraqalpog‘iston Respublikasi
shaharlarida vaqt o‘tishi bilan aholini urbanizatsiyalashgan (jamlangan) holda
joylashtiradigan turar – joy binolarining asosiy tiplarini ko‘p qavatli (liftli) yashash
uylari tashkil eta boshlaydi. Bunday uylarning keng ko‘lamda qo‘llanishi yashash
hududlaridan va injenerlik kommunikatsiyalaridan yetarli darajada samarali
foydalanish imkonini beradi. Uylarning bunday tipi ya’ni ko‘p qavatli turar – joy
binolarining arxitekturaviy rejasining turli – tuman ekani, hajmiy – obrazli va
konstruktiv yechimlari bo‘yicha, Markaziy Osiyo regionida yetarlicha keng
tarqalgan. Ular foydalanish uchun iqtisodiy tejamkor, hududdan ratsional
foydalanishda samarador va turli sonli va demografik tarkibga ega bo‘lgan
oilalarning mamlakatning murakkab iqlim va seysmik (7 – 9 ball) rayonlarida
yashashlari uchun fazoviy – rejaviy parametrlari bo‘yicha me’yoriy sanitariya –
gigiyenik va komfort sharoitlarni ancha uzoq bo‘lgan muddatga ta’minlab beradi. Shu
bilan bir vaqtning o‘zida ko‘p qavatli yashash uylarning qurilishi yirik shaharlarda
ko‘rkam fazoviy kompozistiyalarni yaratish va o‘sib borayotgan Respublika aholisini
joylashtirish imkonini beradi.
Ko‘p qavatli turar-uylarning katta guruhini umumiy tipologik xususiyat
birlashtiradi – ularda asosiy xonadondan tashqaridagi vertikal kommunikatsiya
vazifasini liftlar bajaradi. Lift bo‘lgani bilan zinapoya o‘rniga o‘tmaydi, zinapoya
vertikal yo‘nalishda muhim rol o‘ynaydi. Ko‘p qavatli turar uy- joylariga 6 qavatdan
9 qavatgacha bo‘lgan uylar kiradi. 9-16 qavatli turar-uylar baland qavatli uylar turiga
kirib, eng yaxshi iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ega hamda, ularda yashash uchun
yetarlicha yuqori qulay sharoit yaratish mumkin. Bunday qavatli uylar yirik va
yirikroq shaharlarda, hamda turar-uy fondining yuqori zichligi iqtisodiy jihatdan
zarur bo‘lgan hududlarda quriladi. Baland qavatli Turar-joy uylari keyingi yillarda
O‘zbekistonda ham qurilgan.
104
Bu uylar qurilishida yer maydonini tejash jihatidan ancha qulaydir. Ko‘p qavatli
uylardan farqi shuki, bu uylarda kamida 2 ta lift o‘rnatilgan bo‘lishi shart (odam
tashiydigan va yuk tashiydigan) bo‘lib, bir seksiyaga va blokka juda baland uylarda
tez yuradigan liftlar o‘rnatiladi.
Ko‘p qavatli uylarda zinapoya qurilishiga katta ahamiyat berish lozim.
Yong‘indan, yer qimirlash chidamligiga e’tibor berish kerak, ya’ni zinapoya
mustahkam va chidamli materialdan qurilgan bo‘lib, dimiqmaydigan zinapoya
bo‘lishi kerak. Zinapoya maydonidan uning ikki tomoniga chiqadigan ochiq yo‘l
bo‘lishi shart. Me’yor bo‘yicha zinapoya maydoni isitilishi shart emas, lekin qulaylik
bo‘lishi uchun iloji bo‘lsa isitish kerak. Zinapoyalardan tashqari ko‘p qavatli Turar-
joylarda boshqa chiqib ketish yo‘llarini, ya’ni ikki qo‘shni orasidagi balkonlar yoki
ayvonlar orqali bir - biridan o‘tadigan yo‘lni ham e’tiborga olish kerak . Zinapoya-lift
tugunlari haqida yuqoridagi boblarda batafsil yozilgan (3.5-bandga qarang).
Ko‘p qavatli turar-uylarning hajmiy – tarhiy tuzilmasini xarakterlovchi
xususiyatlar – xonadonlar guruhining rejaviy usullari va xonadondan tashqaridagi
kommunikatsiyalar tizimi bilan aniqlanadi: zinapoya-lift bo‘g‘inlari, yo‘laklar yoki
galereyalar. Bu xususiyatlar bo‘yicha turar-uylar uchta katta guruhga bo‘linadi: ko‘p
va bir seksiyali, yo‘lakli, galereyali va aralash tuzilmali – yo‘lakli-seksiyali va
galereya-seksiyali. Birinchi guruh uylarida (seksiyali) tarh asosi sifatida seksiya
xizmat qilib, zinapoya – lift bo‘g‘ini, xoll va yo‘lakning kichikroq kesmasi (galereya)
atrofida guruhlangan xonadonlardan tashkil qiladi. Ikkinchi guruhni yo‘lakli yoki
galereyali uylar tashkil qiladi, ularda xonadonlar yo‘lak yoki galereya bo‘ylab
joylashadi, yo‘lak yoki galereyalar bir-biridan katta masofada joylashgan zinapoya-
lift bo‘g‘inlari orasidagi yagona kommunikatsion yo‘l sifatida xizmat qiladi.
Uchinchi guruh tarhi tuzilmasi aralash bo‘lgan turar-uylarni o‘z ichiga oladi, ularda
qavatlar bo‘ylab almashuvchi, yo‘lakli va seksiyali rejaviy tuzilmalar bir xilda
ishtirok etadi.
Ko‘p qavatli Turar-joy binolari qurilishida ayniqsa ko‘p tavsiya etiladiganlari
seksiyali, galereya-seksiyali turkumdir. Bu turkum universal bo‘lib, ko‘p xonali va
kam xonali xonadonlarni to‘liq yechishga, iqtisodiy tomondan ham yutish mumkin.
105
Ko‘p qavatli uylarning uzunligi ko‘p masofani egallashi bilan birga anchagina
joyga o‘z soyasi bilan xalaqit beradi, shuning uchun uzunligini kamaytirishga to‘g‘ri
keladi. Bularni e’tiborga olsak, bitta seksiyali uy ko‘proq to‘g‘ri keladi. Bir-ikki
seksiyali uylar optimal variant hisoblanadi. Bu tipdagi uylar dahalarni har xil
ko‘rinishga olib keladi va dahalarda kam qavatli uylar va o‘rta qavatli uylar orasida
joylashtiriladi.
Yerdan bog‘liqligi uzilishi tufayli bunday uylardagi yozgi xonalarga katta
e’tibor berish talab etiladi, ya’ni ularni maydoni ancha katta bo‘lishi shart. Shaxsiy
yozgi xonalardan tashqari umumiy yozgi xonalar bo‘lishi kerak. Ularning
maydonlarini ko‘paytirib har xil gullar bilan ko‘kalamzorlashtirish kichik bog‘chalar
hosil qilish kerak, ikki balandlik ayvonlar, ya’ni ular ikki qavatli balandlikka ega
bo‘lib, hovlilar bo‘lishi mumkin. Ularning ko‘kalamzorlashtirishni afzalligi shundan
iboratki, ular xonadonni ko‘chadan to‘sib turadi. Yana har xil chang va tovushlardan
asrab turadi. Tekis tom ustidagi ochiq maydonlar umumiy maydonlarga aylanib
qolishi mumkin, bundan tashqari shu uyda yashovchi kishilarning dam oladigan
joyiga aylanadi.
Tekis tomlarni ko‘kalamzorlashtirish tomlarni yozda isib ketishdan saqlaydi va
xonadonlarning havosini ancha pasaytiradi. Ko‘p qavatli uylarda kelajak dasturida
ochiq qavatlar yoki umumiy foydalanish uchun har xil maqsadni ko‘zlab, uyning bir
tarafida ochiq yozgi ayvonlar qoldirish ko‘zda tutilmoqda. Ko‘p qavatli va baland
qavatli uylarning qurilishida asosiy talab, ishlatiladigan materiallarning og‘irligi va
qurilmalarni iloji boricha kamaytirishdan iborat. Bu ayniqsa zilzila tez-tez bo‘ladigan
joyda ahamiyatlidir. Shuning uchun ko‘p qavatli uylarda sinch panelli qurilma,
yengillashtirilgan panellar ishlatiladi. Temir betonli yoki po‘latdan sinch bo‘lishi
mumkin. Ustun va rigel orasi juda kengayib ketmasligi kerak, bu baland qavatli
binolarda oraliq katta bo‘lmasligi uchun qulaydir.
Kelajakda ko‘p qavatli uylarni qurishda sinch hajmiy elementlaridan foydalanish
ko‘zda tutilmoqda. Baland qavatli uylarda esa po‘lat sinchli bo‘lib, hajm elementi
bilan to‘ldiriladi. Bunday uylar o‘z afzalligi bilan ajralib turadi, ya’ni qurilishi
yengillashadi. Zavodda tayyor elementlar keltirilib ish ham osonlashadi.
106
Ularni har xil usulda joylashtirish mumkin, buning oqibatida me’moriy ko‘rinish
ancha boyiydi. Keyingi paytda bunday uylarning ko‘pchiligini Sergeli dahalarida
juda ko‘p uchratish mumkin. Hozirgi paytda ko‘pgina uylar quyma temir-betondan
qurilmoqda. Bunday uylarda faqat to‘g‘ri shakl emas, balki boshqa har-xil shakllarni
ham ishlatish mumkin, bu esa me’moriy ko‘rinishni boyitadi va bino juda katta
zilzilaga bardosh bera oladi (5.1-rasm).
| 