Mulk huquqini himoya qilishning
ashyoviy-huquqiy usullari
Vindikatsion da‟vo
Negator da’vo
Mulk huquqini e’lon
qilish, huquqini tan
olish to’g’risida da’vo
203
Vindikatsion va negator da‟volar
Amaldagi fuqarolik qonunchiligi bo‟yicha vindikatsion da‟vo, ya‟ni
egalik qilmayotgan mulkdorga tegishli mol-mulkni o‟zga shaxsning
qonunsiz egaligidan talab qilib olish mulk huquqini himoya qilishning
asosiy ashyoviy-huquqiy usullaridan hisoblanadi. Mulk huquqini himoya
qilish usuli sifatida vindikatsion da‟vo qadim tarixga ega bo‟lib, uning
ildizlari Rim xususiy huquqida namoyon bo‟ladi. Vindikatsiya-lotincha
“ vim dicere” so‟zidan olingan bo‟lib, “kuch qo‟llanish to‟g‟risida e‟lon
qilaman” ma‟nosini anglatadi. Bu orqali mulkdor o‟z mol-mulkini qidirish
va qaytarib olish bo‟yicha huquqini amalga oshirgan-qayerda o‟z mol-
mulkimni topsam, shu yerda uni vindikatsiya qilaman ( ubi rem meam
invenio, ibi vindico). Mazkur huquq tizimi bo‟yicha vindikatsion da‟vo
orqali bevosita mulkdorning egaligi himoya qilingan.
FKning 228-moddasida ham mazkur da‟vo nazarda tutilgan.
Moddaning mazmunidan bunday da‟voni faqatgina boshqa shaxsning
qonunsiz egaligida bo‟lgan mol-mulkning mulkdori berishi mumkinligi
anglashiladi. To‟g‟ri, FKning 232-moddasi mulkdor bo‟lmagan titulli
egalik qiluvchilarga ham mol-mulkni o‟zga shaxsning egaligidan talab
qilib olish huquqini beradi.
Vindikatsiya da‟vosi bo‟yicha javobgar bo‟lib qonunsiz egalik
qiluvchi shaxs hisoblanadi. Qonunsiz egalik qilish – tegishli huquqiy
asoslarsiz mol-mulkni egallab olishdir. Faqatgina o‟zboshimchalik bilan
mulkni o‟zlashtirib olgan (o‟g‟irlagan, topilmani, qarovsiz chorva
hayvonlarini o‟zlashtirib olgan) shaxsnigina emas, balki mol-mulkni
tasarruf etish vakolatiga ega bo‟lmagan shaxsdan sotib oluvchini ham
qonunsiz egallovchi deb hisoblanadi. Bunda, qonunsiz egalik qiluvchining
harakatlari albatta aybli bo‟lishi shart emas. Mulkka nisbatan egalik
obyektiv jihatdan qonunsiz ekanligi muhimdir.
Vindikatsiya da‟vosi doirasida mulk egaligi titulini (rutba)ni
isbotlash faqat ashyoning qay yo‟sinda da‟vogar mulkiga aylanganligi
asoslarini aniqlashdan iborat bo‟lmay, balki javobgarning egaligi qay
tarzda vujudga kelganligi shart-sharoitlarini ham o‟rganishdan iboratdir.
Jumladan, agar mulk egasi nizoli mol-mulkni u begonalashtirish
to‟g‟risidagi bitim asosida (masalan, oldi-sotdi) yoki mulkni vaqtinchalik
foydalanish uchun o‟tkazilganligi asosida (masalan, ijara) qo‟lga
kiritganligini ko‟rsatsa, ana shu bitim sud tomonidan baholanishi shart.
Agar bitim haqiqiy bo‟lsa, shuning o‟zi vindikatsiya da‟vosini asossiz deb
topish uchun asos bo‟ladi, zero bunda javobgarni qonunsiz egalik qiluvchi
deb e‟tirof etib bo‟lmaydi.
204
Da‟vogar ashyoga nisbatan o‟z egalik huquqini isbotlash bilan bir
vaqtning o‟zida javobgarning ana shu mol-mulkka nisbatan egaligini
keltirib chiqargan bitimning haqiqiy emasligiga oid vajlarni ham keltirishi
shart. Ammo agar da‟vogar ko‟rsatayotgan asoslar bitimning nizoli
ekanligidan dalolat bersa (masalan, mulk javobgar tomonidan kimoshdi
savdosida sotib olingan), sud bir vaqtning o‟zida vindikatsiya da‟vosini
ham, nizoli bitimini haqiqiy emas deb topish to‟g‟risdagi da‟voni ham
ko‟rib chiqishi mumkin. Agar nizolashuv huquqiga ega bo‟lgan shaxslar
tomonidan nizoli bitimni haqiqiy emasligini e‟tirof etish to‟g‟risida da‟vo
arizasi kiritilmasa, vindikatsiya da‟vosi ham qanoatlantirilmaydi.
Vindikatsiya da‟vosi yordamida faqat muayyan xususiy alomatlari
bilan belgilanadigan mol-mulk (ashyo), qolaversa, qonunsiz egallovchida
asl (natura) holida mavjud bo‟lgan mol-mulkka bo‟lgan huquq himoya
etilishi mumkin. Noqonuniy egalik ostida bo‟lgan, ammo ish ko‟rib
chiqiladigan kunda mavjud bo‟lmagan mol-mulkka noqonuniy egalik qilib
turgan shaxsga nisbatan keltirilgan da‟vo qanoatlantirilmaydi. Agar mulk
yo‟q qilib yuborilgan bo‟lsa, mulk egasi uning qaytarilishini talab eta
olmaydi, u faqat mulkning yo‟qotilishi sababli ko‟rilgan zararni qoplash
to‟g‟risida talab qo‟yishi mumkin.
Vindikatsiya da‟vosini bildirish uchun da‟vogar va javobgar o‟rtasida
nizoli ashyo yuzasidan majburiyatli munosabatlar mavjud emasligi muhim
shartlardan biri hisoblanadi. Mulk egasi majburiyatli munosabatlarga ega
bo‟lgan shaxs tomonidan mulkning qaytarilishini talab qilingan da‟vo
majburiyat huquqlari me‟yorlariga muvofiq ravishda hal etilishi darkor.
Masalan, agar javobgar mol-mulkka ijara shartnomasi asosida egalik
qilayotgan bo‟lsa, vindikatsiya da‟vosini qanoatlantirish mumkin emas.
Vindikatsiya da‟volariga nisbatan umumiy da‟vo muddati tatbiq
etiladi. Shu boisdan mulk huquqi bilan bog‟liq nizolarni hal etishda mulk
huquqini vujudga keltiruvchi egalik muddatini qo‟llash bilan bog‟liq
bo‟lsa, egalik huquqini vujudga keltiruvchi muddatining hisobi ko‟rsatib
o‟tilgan uch yillik muddat tugamasidan avval boshlanmasligini unutmaslik
lozim.
Egalik huquqini vujudga keltiruvchi muddat bo‟yicha mol-mulkka
nisbatan uzoq muddatli ruhiy munosabatni ifodalovchi halol egalik
qilishdan farqli o‟laroq, insofli egalikka olish, odatda, oluvchi tomonidan
o‟z xatti-harakati orqali hech kimning huquqlarini buzmayotganligini bir
zumda baholash orqali sodir bo‟ladi. Holbuki, nizoli mol-mulkni egalikka
olish yuzasidan bitim tuzilishi vaqt jihatidan cho‟zilib ketgan bo‟lsa
(masalan, bevosita shartnoma tuzish oldidan uzoq vaqtli bahslashuvlar
205
yoki muzokaralar olib borilganda), oluvchiga ana shu davr ichida ma‟lum
bo‟lib qolgan bitim to‟g‟risidagi har qanday axborot egalikka olish
tasnifiga ta‟sir ko‟rsatadi. Xususan, agar nizoli mol-mulk yuzasidan haq
to‟lab olinadigan bitim tuzilayotgan paytda oluvchi unga nisbatan uchinchi
shaxslarning da‟volari mavjudligini bilgan bo‟lsa va keyinchalik
o‟rnatilgan tartibda ana shu da‟volarning qonuniy ekanligi isbotlansa,
bunday xaridorni insofli egalikka oluvchi deb e‟tirof etilmaydi.
Shunday egalikka olishni insofli deb hisoblash mumkinki, unda
egalikka oluvchida mol-mulkning begonalashtirilishi bilan bog‟liq
bitimning noqonuniyligi to‟g‟risida ishonchli ma‟lumotlar bo‟lmaydi
(bilmagan), ayni chog‟da bu bitimning qonuniyligiga bitim tuzilayotgan
shart-sharoit orqali fuqarolik munosabatida ishtirok etayotgan har qanday
oqil insonda shubha tug‟ilishi mumkin emasligi ochiq oydin ko‟rinib
turgan (bilishi mumkin bo‟lmagan) holat mushtarak keladi. Mol-mulkni
nomutanosib darajada arzon narxda bitim asosida sotib olinishi va bu
bitimning atrofdagilardan yashirin holda bajarilishi yoki avvaldan
begonalashtirayotgan shaxsga tegishli emasligi aniq ko‟rinib turgan mol-
mulkning egalikka olinishi va h.k. insofsiz deb tasniflanishi lozim. Sotib
olishning ana shunday noinsof shart-sharoitlari har bir muayyan holatda
sud tomonidan egalikka oluvchining shaxsiyatini, unda bitimning shart-
sharoitiga oid ma‟lumotlar bo‟lgan yoki bo‟lmaganligini va h.k. sinchiklab
tahlil qilinishini talab etadi. Agar egalikka oluvchi yuridik shaxs
hisoblangan holatda (faqat ayrim jamoat va diniy tashkilotlarni istisno
etganda), mol-mulkning egalikka olinishida ehtiyotsizlik sababli yo‟l
qo‟yilgan noinsoflikka oid shubhalarni rad etish maqsadida maxsus
huquqiy ma‟lumotlarning yo‟qligini, bozordagi sharoit to‟g‟risidagi
ma‟lumotlarni va h.k. vaj qilib ko‟rsatish amaliy jihatdan ahamiyatga ega
emas.
FKning 231-moddasida mulkdor o‟zining qonunsiz egalikdagi mol-
mulkini talab qilib olishga haqli bo‟lmagan shart-sharoitlar ko‟satib
o‟tilgan.
Bunday
cheklov
savdo
muomalasining
boshqa
qatnashchisi – insofli egalikka olgan shaxsning manfaatlarining himoya
qilinishini ta‟minlash uchun kiritilgan.
Mulkdorning da‟vosini sudda rad etilishi uchun insofli egallovchi
quyidagilarni isbotlashi talab etiladi:
- bu mol-mulkni sotish huquqiga ega bo‟lmagan uchinchi shaxsdan
sotib olayotganini bilmagani va bilishi mumkin bo‟lmaganligini;
- ashyoni haq to‟lab olganligini;
206
Nizoli mulkni mulkdorning, yoki mol-mulk egalikka o‟tkazib
berilgan shaxsning egaligidan ularning ixtiyoridan tashqari (yo‟qolgan,
o‟g‟irlangan va sh.k.) chiqib ketganligi isbotini topgan holatlar bundan
istisno etiladi.
Bunday taomillarni ko‟chmas mulkka nisbatan qo‟llanilishi ancha
mushkul. Xususan, ko‟chmas mulkni uning tabiiy xususiyatlariga ko‟ra
yo‟qotish mumkin emas. Biroq, ko‟chmas mulkni qalbakilashtirilgan
hujjatlar orqali o‟zlashtirilishi, mulkning o‟zini esa mulkdorning nomidan
sotilishini; voyaga yetmagan shaxsning mol-mulki uning ixtiyoriga xilof
ravishda uning qonuniy vakili tomonidan sotilishini; ko‟chmas mol-mulkni
vorislar tomonidan bu mulkka nisbatan boshqa merosxo‟rlarning
huquqlarini hisobga olmasdan sotib yuborilishini; yuridik shaxs rahbari
tomonidan yuridik shaxsga tegishli ko‟chmas mol-mulkni o‟z vakolatlarini
suiiste‟mol qilgan holda sotib yuborilishini – mazkur holatlarning
hammasini mulkdordan yoki u mol-mulkini bergan shaxsdan ularning
ixtiyoridan tashqari, boshqacha yo‟l bilan ularning egaligidan chiqib
ketgan holatlar deb hisoblanadi. Binobarin, bunday holatlarda ko‟chmas
mol-mulk mulkdorga hatto insofli egalikka oluvchidan ham qaytarib olib
berilishi mumkin.
Negator da‟vo o‟z nomini lotincha ifodadan olgan bo‟lib, u inkor
etish ma‟nosini anglatadi. Da‟vogar javobgarning servitutini inkor etadi:
axir aynan servitut o‟z ashyosiga ega bo‟lgan mulkdorni boshqa shaxsning
servitut huquqi egasi uchun noqulayliklarni keltirib chiqaradigan, mulk
huquqini to‟laqonli amalga oshirishiga cheklovlarni joriy etadi va bunga
ko‟nikishga majbur etadi. Shu sababli javobgar servitutni tan olmagan
holatlarda, da‟vorgar undan o‟z mol-mulkidan foydalanishiga
to‟sqinliklarni to‟xtatilishini talab etib chiqqan. Zamonaviy qonunchilikda
negator da‟vo deganda nafaqat mulkdor bilan unga to‟sqinlik qiluvchi
huquq buzuvchi o‟rtasida servitut mavjud bo‟lgan holatlar, balki keng
doirali boshqa vaziyatlar ham qamrab olinadi.
Negator
da‟vo
ham
xuddi
vindikatsiya
da‟vosi
kabi
himoyalanishning ashyoviy vositasi hisoblanadi. Buning ma‟nosi shuki,
agar taraflar o‟rtasida shaxsiy (majburiyatli) huquqiy munosabatlar ochiq-
oydin mavjud bo‟lsa, xuddi shu narsa tegishli nizoni hal etishning asosi
bo‟lib xizmat qiladi. Nizo faqat taraflar o‟rtasida boshqa hech qanday
aloqadorlik mavjud bo‟lmagan va faqatgina javobgar tomonidan ashyoga
ko‟rsatilgan ta‟sirning qonuniyligi ustida nizolashilayotgan holatda ko‟rib
chiqilishi mumkin.
207
Negator da‟vo binolardagi umumiy foydalaniladigan turar-joy va
noturar-joy egalari bo‟lgan qo‟shnilar o‟rtasida o‟rtadan devor urilganligi
va shunga o‟xshash qurilish ishlari olib borilganligi natijasida umumiy
xonalardan foydalanishda to‟sqinlik vujudga kelishi sababidan tug‟ilgan
nizolarni hal etishda qo‟llaniladi. Ayni vaqtda negator da‟vo vositasida
faqat to‟sqinliklarni yo‟qotish chorasini ko‟rish mumkin, ammo barcha
foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlarini ko‟zda tutadigan
qandaydir tartib o‟rnatishning iloji bo‟lmaydi. Negator da‟vodan umumiy
foydalanishda bo‟lgan obyektlar bo‟yicha xarajatlarni taqsimlash, javobgar
zimmasiga qandaydir sarf-xarajatlarni yuklash uchun ham qo‟llab
bo‟lmaydi.
FKning 231-moddasida mulkdorga egalik qilishdan mahrum
etmaydigan to‟sqinliklardan himoyalanish imkonini taqdim etadi. Mana
shunday da‟vo negator da‟vo deb ataladi va mol-mulkdan foydalanish va
tasarruf etish haq-huquqlarini himoyalashga yo‟naltirilgan bo‟ladi. Bunday
ishlarda da‟vogar mulkning egasi bo‟lsa, javobgar esa – noqonuniy xatti-
harakatlari tufayli mulkdorni o‟z mol-mulkidan foydalanish va tasarruf
etish huquqidan mahrum etgan shaxsdir.
Negator da‟vo yer uchastkasi, turar-joy va noturar-joy xonalari va
sh.k. bo‟yicha qo‟shni bo‟lgan shaxsning noqonuniy xatti-harakatlaridan
himoyalanishning yagona vositasi, desak mubolag‟a bo‟lmaydi. Masalan,
agar qo‟shni qurayotgan binosini qo‟shni tomondagi yer uchastkasini
yorug‟likdan butkul to‟sib qo‟yadigan holatda ko‟tarsa, uning noqonuniy
xatti-harakatidan negator da‟vo yordamida himoyalanish mumkin.
Mol-mulkni tasarruf etishdagi (ba‟zan foydalanishdagi) to‟siqlarni
bartaraf etishga qaratilgan da‟voning yana bir turi mol-mulkni band
solishlikdan (xatlovga olishdan) ozod etish to‟g‟risidagi nizolardir. Mol-
mulkka band solish faqat bevosita qonunda ko‟rsatilgan holatlarda
da‟voning ijrosini ta‟minlash yoki undiruvni qarzdorning mol-mulkiga
qaratishda qo‟llaniladi.
Ko‟pincha xatlovga boshqa shaxslarga mansub bo‟lgan mol-mulk
ham qo‟shilib ketadi. Ko‟pincha bunday boshqa shaxslar er yoki xotin
bo‟lib, turmush o‟rtog‟ining shaxsiy mulki yoki o‟rtadagi umumiy mol-
mulkdagi ulushni tasarruf etish huquqiga ega bo‟lmaydi.
Bu turdagi da‟volarni mol-mulkdan foydalanish huquqidan mahrum
bo‟lgan mulkdorlar (boshqa ashyoviy huquq egalari) tomonidan
kiritiladigan mol-mulklarni xatlovdan ozod etish borasidagi da‟volar bilan
tenglashtirib bo‟lmaydi. Bunday da‟vo vindikatsiya da‟vosi sifatida
tasniflanadi.
208
Negator da‟volarga da‟vo muddati tatbiq etilmaydi. Chunki
huquqlarning buzilishi mavjud ekan, buzilishni bartaraf etishni talab qilib
da‟vo bildirish huquqi ham saqlanib qoladi. Huquq buzilishi to‟xtashi bilan
da‟vo bildirish huquqi ham bekor bo‟ladi, zero shikoyat predmeti yo‟q
bo‟lgan hisoblanadi. Ammo huquqlarning buzilishi natijasida yetkazilgan
zararni qoplashni talab etish huquqi saqlanib qoladi.
| 