Elektron shartnomalar mohiyati, tuzish hususiyatlari, mazmuni
va ularni bajarish masalalari
Zamonaviy fan texnika inson imkoniyatlarini doimiy ravishda
kengaytirib bormoqda. Uning uchun barcha sohalarda qulay shart-
sharoitlar vujudga keltirmoqda. Bugungi kunda kishilik jamiyatini
an‟anaviy tasavurlari ham uning ta‟sirida o‟zgarib bormoqda. Jumladan,
ilgari makon, moddiy borliq o‟lchami sifatida yagona bo‟lsa, bugungi
kunda makonning o‟zi ikki xil ko‟rinish kasb etmoqda, ular real va virtual
makondir.
Real makon moddiy, hajmiy makondagi subyektlar joylashuvi, voqea
jarayonlar ro‟y beradigan manzil hisoblanadi.
Virtual maydon esa elektron axborot maydoni bo‟lib, bunda
subyektlarning o‟zi ham voqealar jarayoni ham muayyan ketma-ketlikda,
zichlikda joylashish qoidalari qo‟llanilmaydi. Virtual maydon o‟ziga xos
cheksiz axborot resurslari, axborot subyektlari va axborotlarni
joylashtirish, tarqatish, ayriboshlash maydoni hisoblanadi. Ma‟lumki har
301
qanday yuridik fakt, shu jumladan, yuridik harakat uni sodir bo‟lish
jarayoni, amalga oshiruvchi subyektlar va uni huquqiy oqibatlari bo‟yicha
(huquqiy munosabatni vujudga keltiruvchi, o‟zgartiruvchi va bekor
qiluvchi oqibatlar bo‟yicha) o‟ziga xos tarzda namoyon bo‟ladi. Shu
ma‟noda olib qaraganda, virtual maydonda ham yuridik faktlarni sodir
bo‟lishi, yuridik harakatlarni amalga oshirilishi to‟laqonli ravishda ro‟y
berishi istisno etilmaydi. Faqat bunda kelib chiqishi mumkin bo‟lgan
asosiy muammo yuridik harakatlarni kelib chiqish manbai, uning
oqibatlarini izini barqaror ravishda mavjudligini ta‟minlash hisoblanadi.
Bugungi kunda virtual maydonni huquqiy ta‟minlash bu borada muayyan
ijobiy natijalarga olib keldi. Virtual maydonda bitimlar tuzish,
shartnomalar tuzish va subyektlarni turli ehtiyojlarini qanoatlantirishga
qaratilgan harakatlarni sodir etishi odatdagi kundalik holga aylandi. Shuni
unutmaslik lozimki, virtual maydondagi shartnomalar uni real maydon
bilan bog‟liqlik darajasiga qarab, turlicha ko‟rinishda namoyon bo‟lishi
mumkin.
Masalan, ba‟zi shartnomalar virtual maydonda tuzilib, real maydonda
amalga oshiriladi. Misol uchun internet orqali muayyan tovarga buyurtma berish
shartnoma tuzish jarayoni virtual maydonda bo‟lsa shartnomani amalda yetkazib
berish real maydonda amalga oshiriladi. Ba‟zi hollarda esa buning aksi. Real
maydonda tuzilgan shartnoma virtual maydonda amalga oshirilishi mumkin. Ayni
paytda muayyan turdagi shartnomalar real maydonga ko‟chmasdan, faqat virtual
maydonda tuzilishi, amalga oshirilishi mumkin. Masalan, haq evaziga muayyan
axborotni tizimlashtirish va yetkazib berish. Bunda shartnomani tuzish, amalga
oshirish va hatto unga haq to‟lash to‟liq virtual maydonda amalga oshiriladi.
Shartnomani amalga oshirish va tuzish bilan bog‟liq hech qanday harakatlarni real
maydonga ko‟chirish talab etilmaydi.
Hattoki to‟lovlarni amalga oshirish uchun elektron hamyon, elektron
pullar, elektron to‟lovlar tizimi ishlab chiqilgan va amal qilmoqda. Virtual
maydon orqali shartnomalar tuzish bugungi tovarlar, ishlar va xizmatlarni
globallashuvi, dunyoni yagona bozor, yagona huquqiy maydon tarzida
namoyon
bo‟lishida
muhim
ahamiyat
kasb
etadi.
Masalan,
O‟zbekistondagi tadbirkorlik subyekti o‟z uyida o‟tirgan holda dunyoning
istalgan nuqtasida, ya‟ni Yaponiya, Avstraliya va boshqa joylardagi
tegishli sheriklar bilan shartnomalar tuzib, uni amalga oshirish
imkoniyatlariga ega bo‟ladi. Boshqacha aytganda, elektron shartnomalarni
virtual maydonda tuzish subyektlarni vaqti va mablag‟larini tejashga
imkon beradigan eng qulay usullardan biri hisoblanadi.
Mamlakatimizda bugungi kunda elektron shartnomalarni huquqiy
negizlari yaratilgan. Ular ichida eng muhim hujjat bu Fuqarolik kodeksi
hisoblanadi.
FKning 366-moddasiga asosan, yozma shartnoma taraflar imzolagan
bitta hujjatni tuzish yo‟li bilan, shuningdek pochta, telegraf, teletayp,
302
telefon, elektron aloqa yoki hujjat shartnomadagi tarafdan chiqqanligini
ishonchli suratda aniqlash imkonini beradigan boshqa aloqa yordamida
hujjatlar almashish yo‟li bilan tuzilishi mumkin.
Bu normadan ko‟rinib turibdiki virtual maydonda shartnomalar
tuzishga asosiy talab, taraflarni bir birlari bilan ishonchli aloqalarni
o‟rnatishi, ushbu maydonga boshqa shaxslarni noqonuniy kirib kelishi va
chalg‟itishini oldini olish hisoblanadi.
Bundan tashqari mazkur sohada maxsus qonunchilik bazasi
yaratilgan. Masalan, O‟zbekiston Respublikasining “Elektron raqamli
imzo to‟g‟risida”gi, “Elektron tijorat to‟g‟risida”gi, “Elektron hujjat
aylanishi to‟g‟risida”gi qonunlar qabul qilingan.
Virtual shartnomalarni ishonchli tarzda tuzilishini huquqiy kafolati
bu elektron raqamli imzo sanaladi.
Elektron raqamli imzo - elektron hujjatdagi mazkur elektron hujjat
axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan holda
maxsus o‟zgartirish natijasida hosil qilingan hamda elektron raqamli
imzoning ochiq kaliti yordamida elektron hujjatdagi axborotda xatolik
yo‟qligini aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini
identifikastiya qilish imkoniyatini beradigan imzo hisoblanadi.
Elektron imzoning ochiq va yopiq kalitlari mavjud. Elektron raqamli
imzoning yopiq kaliti esa elektron raqamli imzo vositalaridan foydalangan
holda hosil qilingan, faqat imzo qo‟yuvchi shaxsning o‟ziga ma‟lum
bo‟lgan va elektron hujjatda elektron raqamli imzoni yaratish uchun
mo‟ljallangan belgilar ketma-ketligi bo‟lsa, elektron raqamli imzoning
ochiq kaliti elektron raqamli imzo vositalaridan foydalangan holda hosil
qilingan, elektron raqamli imzoning yopiq kalitiga mos keluvchi, axborot
tizimining har qanday foydalanuvchisi foydalana oladigan va elektron
hujjatdagi elektron raqamli imzoning haqiqiyligini tasdiqlash uchun
mo‟ljallangan belgilar ketma-ketligi hisoblanadi.
Elektron raqamli imzoning haqiqiyligini tasdiqlash elektron raqamli
imzoning elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasiga tegishliligi va
elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‟qligi tekshirilgandagi ijobiy natija
bilan bog‟liq.
Elektron hujjat – elektron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli
imzo bilan tasdiqlangan hamda elektron hujjatning uni identifikatsiya
qilish imkonini beradigan boshqa rekvizitlariga ega bo‟lgan axborot
hisoblanadi.
Elektron imzo ro‟yxatga olish markazi tomonidan ro‟yxatga
kiritiladi. Bu organ maxsus vakolatli organda davlat ro‟yxatidan o‟tgan va
303
amaldagiqonunchilikda nazarda tutilgan vazifalarni bajarayotgan yuridik
shaxsdir.
Elektron raqamli imzo vositalari elektron hujjatda elektron raqamli
imzo yaratilishini, elektron raqamli imzoning haqiqiyligi tasdiqlanishini,
elektron raqamli imzoning yopiq va ochiq kalitlari yaratilishini
ta‟minlaydigan barcha texnikaviy va dasturiy vositalardan iborat
bo‟ladi.Elektron raqamli imzo vositalari qonun hujjatlarida belgilangan
tartibda sertifikatlashtirilishi lozim.
Muhr bilan tasdiqlangan va elektron hujjatga aylantirilgan qog‟oz
hujjatning mazmuni qonun hujjatlariga yoki taraflarning kelishuviga
muvofiq ro‟yxatga olish markazi vakolatli shaxsining elektron raqamli
imzosi bilan yoki elektron raqamli imzo yopiq kaliti egasining elektron
raqamli imzosi bilan tasdiqlanishi mumkin.
Virtual maydonda subyektlarni individuallashtirish vositalaridan biri
bo‟lib, domen nomlari hisoblanadi. Domen nomlari ham elektron
maydonda
firma
nomi,
tovar
belgisi
funksiyalarini
bajaradi.
Mamlakatimizda domen nomlarini berish va ro‟yxatdan o‟tkazishni
huquqiy asoslari mavjud. Ba‟zi holatlarda subyektlar domen nomlariga
mo‟ljal olgan holda shartnoma munosabatlariga kirishishlari ham mumkin.
|
