Yuridik shaxslarning vujudga kelish va bekor bo‟lishi
FKning 42-moddasiga asosan yuridik shaxslar mulkdor yoki u vakil
qilgan shaxs tomonidan yoxud vakolatli organning farmoyishi asosida,
shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda tashkil etiladi.
82
Yuridik shaxslarni ta‟sis etish jarayoni ikki bosqichni o‟z ichiga oladi ular
tayyorlov bosqichi (davlat ro‟yxatidan o‟tgungacha bo‟lgan jarayon) va
davlat ro‟yxatidan o‟tkazish bosqichi (bu bosqichda ro‟yxatdan o‟tkazish
uchun taqdim qilingan hujjatlarni vakolatli davlat organi tomonidan qonun
hujjatlari talabiga mosligini tekshirish, mos bo‟lgan taqdirda korxonani
yuridik shaxslarning yagona davlat riyestriga kiritish va ro‟yxatdan
o‟tganlik to‟g‟risidagi guvohnomani berish amalga oshiriladi)
Yuridik shaxslar quyidagi usullarda vujudga kelishi mumkin:
1. Buyruq (farmoyish) orqali. Muassisning buyrug‟i asosida tashkil
etiladigan yuridik shaxslar mazkur usulda vujudga keladi. Bu usulda,
odatda, davlat korxonalari tashkil etiladi. O‟zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi yoki boshqa vakolatli davlat organlarining qarorga
muvofiq tashkil etiladigan korxonalarning vujudga kelishiga mazkur
imperativ xarakterdagi farmoyish (qaror, buyruq) korxonani tashkil etish
uchun asos bo‟ladi. Masalan, O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining
2013 yil 28 iyo‟ndagi, PQ–1990-son qaroriga asosan, Toshkent davlat
yuridik universiteti buyruq asosida tashkil etilgan.
2. Murojaat qilish usuli. Bunda muassislar tomonidan tuzilishi
kutilayotgan yuridik shaxslarning vujudga kelish imkoniyati qonun
tomonidan oldindan belgilab qo‟yilmagan bo‟ladi. Ya‟ni, yuridik shaxsni
tashkil etish istagida bo‟lgan shaxs - muassis qonunda taqiqlanmagan
istalgan faoliyat turiga ixtisoslashgan hamda xohlagan tashkiliy-huquqiy
shakldagi yuridik shaxsni tashkil etishi mumkin. Binobarin, bunday
hollarda davlat organi xuddi shunday yuridik shaxsning tashkil etilish va
etilmasligining maqsadga muvofiqligini tekshirmaydi, faqat uning ta‟sis
hujjatlari qonunga muvofiqligi tekshiriladi. Ayni kunlarda O‟zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2006 yil 24 maydagi PQ-357-sonli qaroriga
asosan tashkil etilayotgan korxonalar (banklar va ommaviy axborot
vositalari bundan mustasno) aynan murojaat usuli orqali vujudga
kelmoqda.
3. Ruxsat olish usuli. Bunday usulda tashkil topadigan yuridik
shaxslarning vujudga kelish imkoniyatlari qonunlarda oldindan belgilab
qo‟yiladi va binobarin, ularning tashkil bo‟lish-bo‟lmasligi maqsadga
muvofiqligi tekshirilmaydi, balki ta‟sis hujjatlarining qonunga muvofiqligi
tekshiriladi, xolos. Hozir yuridik shaxsni tashkil etish maqsadga muvofiq
emas, degan vaj bilan ro‟yxatdan o‟tkazish rad etilishiga yo‟l qo‟yilmaydi.
Bu bevosita FKning 44-moddasida o‟z ifodasini topgan. Lekin amalda
ba‟zi korxonalar aynan shu usulda tashkil etilmoqda. Mamlakatimizda
83
tijorat banklari ruxsat olish usulida tashkil etilmoqda (“Banklar va bank
faoliyati to‟g‟risida”gi Qonunning 11-moddasi).
Hozirgi kunda yuridik shaxslarni davlat ro‟yxatidan o‟tkazishning
uchta shakli amalda qo‟llanilmoqda. Ular soddalashtirilgan (bir darcha),
odatiy va maxsus shakllar (NNT, OAV va boshqalar)dir. Yuridik
shaxslarni davlat ro‟yxatidan o‟tkazish tartibi va asoslari Vazirlar
Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan nizomlar asosida amalga oshiriladi.
Yuridik shaxslar faoliyatining bekor bo‟lishi uni qayta tashkil etish
va tugatish asosida amalga oshiriladi. Yuridik shaxslarning bekor bo‟lishi
har doim subyektning tugatilishini topishini anglatishi bilan birga ba‟zi
holatlarda yangi subyektning vujudga kelishi uchun asos sifatida
ahamiyatli bo‟ladi. Yuridik shaxslar bekor bo‟lishining birinchi usulida
aynan shu holat ro‟y beradi. Qayta tashkil etish orqali yuridik shaxslar
bekor qilinganda vujudga kelgan subyekt oldingi yuridik shaxsning vorisi
sifatida e‟tirof etilsa-da, u mutlaqo yangi huquq subyekti sanaladi. Qayta
tashkil etish qo‟shib yuborish, qo‟shib olish, bo‟lish, ajratib chiqarish,
tashkiliy huquqiy shaklini o‟zgartirish shakllarida amalga oshirilishi
mumkin (FKning 49-moddasi).
Yuridik shaxs qo‟shib yuborilganda ikki yoki bir necha tashkilot
o‟zining mustaqil ravishda ish olib borishini bekor qiladi va yagona
tashkilotga birlashadi, ularning huquq va majburiyatlari yangidan vujudga
kelgan yuridik shaxsga o‟tadi.
Yuridik shaxs bo‟linganda o‟z faoliyatini bekor qiladi va uning
negizida ikki yoki bir necha yuridik shaxs paydo bo‟ladi hamda
avvalgisining huquq va majburiyatlari yangidan vujudga kelgan yuridik
shaxslarga o‟tadi.
Yuridik shaxsni qo‟shib olishda bir yuridik shaxsning huquq va
majburiyatlari uni qo‟shib olayotgan yuridik shaxsga o‟tadi hamda qo‟shib
yuborilgan yuridik shaxs o‟zining mustaqil ravishda faoliyat yuritishini
to‟xtatadi.
Ajratib chiqarish shaklida esa faoliyat yuritayotgan yuridik shaxs
tarkibidan mustaqil tashkilot ajralib chiqadi va o‟z holicha yuridik shaxs
huquqini oladi.
O‟zgartirishda yuridik shaxsning tashkiliy-huquqiy shakli o‟zgaradi.
Masalan, “Sharq” nashriyot-matbaa konserni O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining 16
oktabr 2000 yilgi PF-2737-son Farmoniga muvofiq, “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik
kompaniyasi etib o‟zgartirilgan.
Birlashish va qo‟shilish topshirish balansi, bo‟linish va ajralishda
bo‟linish hujjati asosida mol-mulk universal vorislik asosida o‟tadi.
84
Huquqiy vorislik bo‟yicha huquq va majburiyatlar to‟la (universal) yoki
qisman (singulyar) asosda qayta tashkil etilayotgan yangi subyektga o‟tadi.
Yuridik shaxslar qo‟shib yuborilganida ulardan har birining huquq va
burchlari topshirish hujjatiga muvofiq yangidan vujudga kelgan yuridik
shaxsga o‟tadi. Yuridik shaxs boshqa yuridik shaxsga qo‟shilganida, bu
yuridik shaxsga qo‟shilgan yuridik shaxsning huquq va burchlari
topshirish hujjatiga muvofiq o‟tadi. Yuridik shaxs bo‟lingan taqdirda
uning huquq va burchlari taqsimlash balansiga muvofiq yangidan vujudga
kelgan yuridik shaxslarga o‟tadi. Yuridik shaxs tarkibidan bir yoki bir
necha yuridik shaxs ajralib chiqqanida qayta tashkil etilgan yuridik
shaxsning huquq va burchlari taqsimlash balansiga muvofiq ularning har
biriga o‟tadi. Yuridik shaxsning tashkiliy-huquqiy shakli o‟zgartirilganida
qayta tashkil etilgan yuridik shaxsning huquq va burchlari topshirish
hujjatiga muvofiq yangidan vujudga kelgan yuridik shaxsga o‟tadi.
Singulyar huquqiy vorislikda huquq va majburiyatlarning belgilangan
ma‟lum bir qismi o‟tadi.
Yuridik shaxsni bekor qilishning ikkinchi shakli – uni huquq
subyekti sifatida tugatish hisoblanadi. Korxonani tugatish uning huquq va
burchlarini huquqiy vorislik tartibida boshqa shaxsga o‟tmasdan bekor
bo‟lishiga olib keladi. Yuridik shaxslarni tugatish ularni qayta tashkil
etishdan farqlanadi. yuridik shaxs qayta tashkil etilganda kreditorlarning
talabi vorislik asosida yangidan tashkil etilgan korxonaga vorislik bo‟yicha
o‟tadi. Tugatilganda esa yuridik shaxs o‟z-o‟zidan huquq subyekti sifatida
barham topadi va shu bilan birgalikda uning huquq va burchlari ham
tugaydi. Shuning uchun ham korxonani tugatishda kreditorlarning huquq
va burchlarini ta‟minlashga alohida e‟tibor qaratish talab etiladi.
FKning
53-moddasida
yuridik
shaxslarni
tugatish
asoslari
quyidagicha belgilangan: 1) yuridik shaxs muassislari (ishtirokchilari) ning
yoki ta‟sis hujjatlari bilan tugatishga vakolat berilgan yuridik shaxs
organining qaroriga muvofiq, shu jumladan, yuridik shaxs organining
qaroriga muvofiq, yuridik shaxsning amal qilish muddati tugashi, uni
tashkil etishdan ko‟zlangan maqsadga erishilganligi munosabati bilan yoki
yuridik shaxsni tashkil qilish chog‟ida qonun hujjatlari buzilishiga yo‟l
qo‟yilganligi sababli, agar bu buzilishlarni bartaraf etib bo‟lmasa, sud
yuridik shaxsni ro‟yxatdan o‟tkazishni haqiqiy emas deb topganida,
2) yuridik shaxs faoliyati ruxsatnomasiz (litsenziyasiz) amalga oshirilgan
yoki qonun bilan taqiqlab qo‟yilgan faoliyat amalga oshirilgan taqdirda,
shuningdek, FKda nazarda tutilgan boshqa hollarda sudning qaroriga
85
muvofiq tugatiladi, 3) yuridik shaxsning bankrot deb hisoblanishi uning
tugatilishiga olib keladi.
Yuridik shaxs tugatilayotganda, tugatish komissiyasi tayinlanadi.
Tugatish komissiyasi yuridik shaxsni davlat ro‟yxatidan o‟tkazish haqidagi
ma‟lumotlar bosib chiqarilgan matbuot organlarida yuridik shaxsning
tugatilishi hamda uning kreditorlar tomonidan talablarni bayon etish tartibi
va muddati haqida xabar e‟lon qiladi (FK, 55-modda). Bu muddat tugatish
haqida xabar e‟lon qilingan paytdan boshlab ikki oydan kam bo‟lishi
mumkin emas.
Yuridik shaxs yagona davlat reyestridan chiqarilgandan so‟ng
tugatilgan hisoblanadi.
|
