80
Yuridik shaxs hisoblangan tashkilot yoki korxona qatnashadigan
munosabatlarning doirasi uning tashkil qilinish
maqsadlari bilan hamda
amalga oshirilishi lozim bo‟lgan ishlarning xarakteri bilan belgilanadi.
Yuridik shaxslarning huquq va muomala layoqati ikki turga: umumiy
(universal) va maxsus huquq layoqatiga bo‟linadi. Qonunda taqiqlanmagan
istalgan faoliyatni amalga oshirish yuridik shaxsga umumiy (universal)
huquq layoqatini beradi. Bu layoqat bilan yuridik shaxs o‟z faoliyat
doirasining barchasini ta‟sis hujjatlarida sanab o‟tishi shart bo‟lmaydi.
Aksincha, qonun hujjatlarida taqiqlanmagan istalgan faoliyat bilan
shug‟ullanish mumkinligi haqidagi ta‟sis hujjatidagi havolaning o‟zi
faoliyat doirasining keng ekanligidan dalolat beradi. Maxsus huquq
layoqatida esa yuridik shaxs o‟z faoliyatini ta‟sis hujjatida nazarda tutilgan
maqsadga muvofiq shug‟ullanishi nazarda tutiladi. Shunday qilib, yuridik
shaxsning
huquq layoqati, unga maxsus yuklangan vazifalar bilan
belgilanadi (maxsus huquq layoqati). Yuridik shaxs qonun hujjatlarida
belgilab qo‟yilgan ayrim faoliyat turlari bilan faqat maxsus ruxsatnoma
(litsenziya) asosidagina shug‟ullanishi mumkin. Masalan, neft, neft
mahsulotlari va gaz qazib chiqarish, ularni qayta ishlash va sotish faoliyati.
Fuqarolik huquqida fuqarolardan farqli o‟laroq, yuridik shaxslarning
huquq layoqatida tenglik mavjud emas, ularning har qaysi turi uchun har
xil. U muayyan yuridik shaxsning paydo bo‟lishida,
uning ish
maqsadlariga qarab, qonun, ustav yoki nizomlarida belgilanadi.
Yuridik shaxslarning muomala layoqati huquq layoqati bilan bir
vaqtda vujudga keladi. Shu bilan birga, yuridik shaxslarni muomalaga
layoqatsiz deb topish mumkin emas. Yuridik shaxsning muomala layoqati
o‟z nomidan fuqarolik-huquqiy munosabatlarda harakat qilishi, ya‟ni
bitimlar tuzish, majburiyatlarga ega bo‟lish va uni bajarish, da‟vogar
hamda javobgar bo‟lish layoqatidir.
Yuridik shaxs o‟z ta‟sis hujjatlari (ustavi, nizomi yoki ta‟sis
shartnomasi) asosida harakat qiladi. Yuridik shaxsning huquq layoqati,
uning ta‟sis hujjati tasdiqlangan paytdan boshlab yoxud tegishli vakolatli
idora ushbu yuridik shaxsni tashkil etish haqida qaror chiqargandan keyin
vujudga keladi. Yuridik shaxs davlat ro‟yxatidan o‟tkazilgandan
boshlab
tashkil etilgan hisoblanadi (FK, 44-modda, 4-qism).
Yuridik shaxsning huquq va muomala layoqati uning qonun, ustav
yoki nizom bo‟yicha belgilangan vakolatlar doirasida harakat qiluvchi o‟z
organlari orqali amalga oshiriladi hamda fuqarolik huquq va burchlariga
ega bo‟ladi. Yuridik shaxslarning organlari korporativ boshqaruvning
taqsimlanishiga qarab, bir, ikki yoki uch bo‟g‟inli bo‟lishi mumkin.
Masalan, xususiy korxonalarda bir bo‟g‟inli, shirkat xo‟jaligida ta‟sis
hujjatiga qarab bir yoki ikki bo‟g‟inli, jamoat fondlari, oilaviy
81
korxonalarda ikki bo‟g‟inli, MChJ, QMJda ikki yoki uch bo‟g‟inli, AJda
uch bo‟g‟inli boshqaruv mavjud.
Yuridik shaxsning tashkiliy jihatdan tuzilishi (strukturasi)ni
ko‟rsatadigan ustavi yoki ta‟sis shartnomasi bo‟lishi kerak. Ba‟zi
davlat
muassasalari va davlat budjetida bo‟lgan boshqa davlat tashkilotlari,
shuningdek, qonunda nazarda tutilgan hollarda, boshqa tashkilotlar ham
alohida Nizomga ega bo‟lmay, mazkur turdagi tashkilotlar haqidagi
umumiy (namunaviy) ustav (nizom) asosida ish olib borishlari mumkin.
Ta‟sis shartnomasi va ustav bir-biridan farqlanadi. Ta‟sis
shartnomasi ikki yoki undan ortiq ta‟sischilar tomonidan tuzilsa, ustav
mulkdor yoki ishtirokchilar umumiy yig‟ilishida
tasdiqlanib, davlat
ro‟yxatidan o‟tkaziladi. Amaldagi qonun hujjatlarida ustav va ta‟sis
shartnomasi ta‟sis hujjati sifatida turli yuridik shaxslarda turlicha ekanligi
ayon bo‟ladi. Masalan, xo‟jalik shirkatlarida faqat ta‟sis shartnomasi,
mas‟ulyati cheklangan jamiyat, qo‟shimcha mas‟ulyatli jamiyat, nodavlat
notijorat tashkilotlarida ustav va ta‟sis shartnomasi, xususiy korxona,
aksiyadorlik jamiyati va davlat korxonalarida ustav ta‟sis
hujjati
hisoblanadi.
Ta‟sis shartnomalarida yuridik shaxs turidan kelib chiqib, umumiy
holda ta‟sis etilayotgan yuridik shaxsning turi, firma nomi va pochta
manzili, uning faoliyat sohasi, maqsadlari va muddatlari, vakolatxonalari
va
filiallari, ularni tuzish tartibi, muassislarning (ishtirokchilarning)
tarkibi, har bir ishtirokchi ulushining miqdori va nominal qiymati,
hissalarining tarkibi, ularni kiritish muddatlari va tartibi, ustav fondining
miqdori va uni hosil qilish tartibi, uni ko‟paytirish va kamaytirish tartibi,
faoliyatni boshqarish tartibi, foydani taqsimlash va zararni qoplash tartibi,
qayta tashkil
etish va tugatish tartibi, qonun hujjatlariga zid bo‟lmagan
boshqa shartlar o‟z ifodasini topadi.
Yuqoridagilardan tashqari, har bir yuridik shaxsning ta‟sis
hujjatlarida ularning tashkiliy-huquqiy shaklidan kelib chiqib, o‟ziga xos
ma‟lumotlar ham bo‟ladi. Bunday ma‟lumotlar maxsus qonun hujjatlarida
belgilangan bo‟ladi. Masalan, aksiyadorlik jamiyatlarida emissiya
qilinayotgan aksiyalar va ular bilan bog‟liq ma‟lumotlar.
