148
oshirish, buzilgan huquqini tiklash va qonuniy manfaatlarini himoya
qilishni talab etish imkoniyatidan foydalanish qancha muddatgacha unda
mavjudligini bilishi uchun, u o‟zida bu imkoniyat qaysi paytdan boshlab
vujudga kelganligini aniqlab olishi lozim.
FKning 154-moddasiga muvofiq, da‟vo muddati shaxs o‟zining
huquqi buzilganligini bilgan yoki bilishi lozim bo‟lgan kundan o‟ta
boshlaydi.
Da‟vo qilish
huquqi vujudga kelmasdan turib, da‟vo muddatining
o‟ta boshlashi masalasi ham namoyon bo‟lmaydi. Da‟vo muddati da‟voga
bo‟lgan huquqining tamom bo‟lish paytini belgilaydi (moddiy ma‟noda).
Bunda da‟vo qilish huquqi vujudga kelmasdan turib, uning tamom bo‟lish
muddatining o‟ta boshlashi ham mumkin bo‟lmaydi.
Shaxslarning subyektiv huquqlari va manfaatlarida uyg‟unlik va
umumiylik mavjud bo‟lgan hollarda da‟vo muddatining o‟ta boshlash
paytini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Zero, ko‟pchilik hollarda bir
necha shaxslarga tegishli huquq buzilganda da‟vo muddati o‟ta boshlagan
paytni aniqlash ham bir muncha qiyinchiliklarni vujudga keltiradi.
Masalan, majburiyatda shaxslarning ko‟pchilik bo‟lib ishtirok etishlari
yoki umumiy mulkka nisbatan huquqlarning buzilishi va hokazo. Bunday
hollarda bir necha shaxslardan birining huquqlari
buzilganligini bilishi
boshqa shaxslarga tegishli bo‟lgan da‟vo muddatining o‟ta boshlashini
bildiradi. Hammualliflardan biriga tegishli huquqlarning buzilishi bilan
asarga nisbatan mualliflik huquqlarining buzilishi sodir bo‟ladi va da‟vo
muddati faqatgina huquqi buzilgan shaxsga nibatan emas barcha
mualliflarga nisbatan o‟ta boshlaydi. Boshqacha aytganda uchta
muallifdan birining ismi sharifi (agar taxallus ostida asar e‟lon
qilingan
bo‟lsa taxallusi) noto‟g‟ri ko‟rsatilishi uning huquqlari buzilishi va da‟vo
muddatining o‟ta boshlashini bildiradi hamda qolgan ikkita muallifning
manfaatlariga putur yetkazib huquqi buzilgan muallif bilan bir vaqtda
ularning huquq va manfaatlariga nisbatan da‟vo muddati bir paytdan o‟ta
boshlaydi.
FKning
154-moddasi
3-qismiga
ko‟ra
ijro
etish
muddati
belgilanmagan yoki talab qilish payti ijro etish muddati bilan belgilangan
majburiyatlar bo‟yicha da‟vo muddati kreditorga majburiyatni bajarish
to‟g‟risida talab qo‟yish huquqi paydo bo‟lgan vaqtdan o‟ta
boshlaydi,
bordi-yu, qarzdorga bunday talabni bajarish uchun imtiyozli muddat
berilsa da‟vo muddati imtiyozli muddat tamom bo‟lgandan keyin
hisoblana boshlaydi.
149
Majburiyatni bajarish uchun qarzdorga imtiyozli muddat berilishi
FKning 154-moddasi ikkinchi qismida belgilangan, lekin bunday imtiyozli
muddatning kim tomonidan berilishi va bu muddat qancha vaqt davom
etishi qonun hujjatlarida aniq ifodalanmagan.
Bunday imtiyozli muddat
kreditor tomonidan berilishi lozim. Agar kreditorning majburiyatini
bajarish haqidagi imtiyozli muddat sud tomonidan belgilansa, unda
majburiyatni ijro etish ma‟muriy tartibda hokimiyat organining majburlov
kuchi bilan amalga oshiriladigan harakat sifatida ko‟riladi va bunday
holatlarga nisbatan FKning 154-moddasi ikkinchi qismi qoidalari
qo‟llanilmaydi.
Regress majburiyatlar bo‟yicha da‟vo
muddati asosiy majburiyat
bajarilgan paytdan o‟ta boshlaydi (FKning 154-moddasi 3-qismi). Regress
majburiyatlarda asosiy majburiyat deganda, regress talab qilishi mumkin
bo‟lgan shaxs tomonidan bajarilgan va bevosita uchinchi shaxslarga
nisbatan yuklatilishi nazarda tutiladigan majburiyat tushiniladi
.
Masalan,
sherik qarzdorning boshqa qarzdorlar majubriyatini bajarishi, uning asosiy
majburiyatni bajarishi deb tushuniladi. Avtokorxona haydovchisining uchinchi
shaxslarga yetkazgan zarari regress majburiyat qo‟llanilganda asosiy majburiyat
sanaladi. Bu holatda regress talab qilish huquqi asosiy majburiyat bajarilgan
vaqtdan o‟ta boshlaydi. Chunki, regress talab qilishi huquqiga ega shaxs shu paytdan
boshlab, o‟zining huquqlari buzilganligini biladi.
