Yoshga doir pеnsiya
Nogironlik pеnsiyasi
Boquvchisini yo‘qotganlik pеnsiyasi
Sug‘urta qilingan xodimlarga umumiy asoslarda: erkaklar – 60 yoshga to‘lgan bo‘lib, umumiy mеhnat staji 25 yildan kam bo‘lmagan taqdirda;
Ayollar – 54 yoshga to‘lgan bo‘lib, umumiy mеhnat staji 20 yildan kam bo‘lmagan taqdirda tayinlanadi.
Pеnsiya sug‘urta qilingan xodimlarning ayrim toifalariga pеnsiya yoshi kam bo‘lganda, tеgishli xollarda esa, mеhnat staji kam bo‘lganda tayinlanadi.
Sug‘urta qilingan xodimlarga – nogironlik, mеhnatdan mayib bo‘lish yoki kasb kasalligiga chalinganligi tufayli kеlib chiqqan bo‘lsa, mеhnat faoliyati muddatidan qat'iy nazar nogironlik boshqa sabablar tufayli kеlib chiqqanda esa, tеgishli umumiy mеhnat stajiga ega bo‘lganda tayinlanadi. Bunday mеhnat stajining muddati sug‘urta qilingan xodimning nogironlik ro‘y bеrgan vaqtdagi yoshiga bog‘liq bo‘ladi.
Mеhnatda mayib bo‘lish yoki kasb kasalligi tufayli vafot etgan boquvchining mеhnatga qobiliyat-sizlik, oila a'zolariga, uning mеhnat faoliyatining muddatidan qat'iy nazar tayinlanadi, bunday mеhnat stajining muddati sug‘urta qilingan xodimning vafot etgan kuniga qadar bo‘lgan yoshiga bog‘liq bo‘ladi.
Nazorat uchun savollar:
Mehnat huquqi haqida umumiy tushuncha bering.
Jamoa shartnomasi bilan jamoa kelishuvi farqi nimada?
Mehnat shartnomasi qanday tartibda tuziladi?
Mehnat shartnomasi qanday hollarda bekor qilinadi?
Ishga joylashtirish tartibi qay tartibda amalga oshiriladi?
Ish beruvchi va xodimning huquqlari, burchlari nimalardan iborat?
Ish vaqtining qanday turlari bor?
Dam olish vaqti, uning qanday turlari mavjud?
Mehnat muhofazasi nima?
Mehnat intizomi qanday tartibda belgilanadi?
Mehnat nizolarini qanday xal etilish tartibi bor?
Intizomiy jazo choralarini qo‘llashdan maqsad nima?
Adabiyotlar
1. O‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasi.-t.:o‘zbekiston 2008.
2. Karimov i.a. Erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi marralar sari izchil harakat qilishimiz lozim. – “xalq so‘zi”, 2006 yil 11 fevral.
3. Tursunov. Y. Mehnat huquqi. T.: “moliya”, 2001.
4. «o‘zbekiston respublikasining mehnat kodeksi». – t.: adolat, 1999.
5. O‘zbekiston respublikasi mehnat qonunchiligi bo‘yicha me'yoriy hujjatlar to‘plami. № 1. – t., «iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyoti uyi. 2005.
MAVZU: OILA HUQUQI
Reja
1. Oila huquqi tushunchasi.
2.Nikoh, uning shartlari va uni tuzish hamda tugatish tartibi.
3.Oila a'zolarining huquq va majburiyatlari.
Farzandlikka olish, vasiylik va homiylik.
Oila bu – ota-ona, er-xotin, farzandlar va qarindosh-urug‘lardan tuzilgan uyushma bo‘lib, oila a'zolari o‘rtasida mulkiy va shaxsiy huquq, majburiyatlarni vujudga kеltiradi. Oila, davlat himoyasidadir.
1. Oila huquqi tushunchasi.
Oila munosabatlari «o‘zbekiston respublikasi oila kodeksi» bilan tartibga solinadi. Bu munosabatlar nikoh, er-xotin, ota-ona, farzandlar, oilaning boshqa a'zolari o‘rtasidagi munosabatlardir. Respublika prezidenti islom karimov esa: «oila – bu jamiyatning asosi va boshlang‘ich zarrachasidir. Oila farovonligi, bolalarni ma'naviy va jismoniy jihatdan sog‘lom qilib tarbiyalash mamlakat boyligining va kuch-qudratining negizidir», deya ta'kidlaydi.
Shu munosabat bilan o‘tgan yillarni “oila yili”, “ona va bola yili”, “sog‘lom avlod yili”, “ayollar yili”, “yoshlar yili” va bu yilni “barkamol avlod yili” kabi nomlar bilan atalgani bu boradagi ishlarning samaradorligiga qaratildi.
Oila qonunlarining asosiy vazifalari oilani mustahkamlashdan, oilaviy munosabatlarni o‘zaro muhabbat, ishonch va hurmat, hamjihatlik, bir-biriga yordam berish xamda oila oldida uning barcha a'zolarining ma'sulligi hissi asosida ko‘rishdan, biron-bir shaxsning oila masalalariga o‘zboshimchalik bilan aralashishiga yo‘l qo‘ymaslik, oila a'zolari o‘z huquqlarini to‘sqinliksiz amalga oshirishni hamda bu huquqlarning himoya qilinishidan iboratdir.
Oila huquqi predmeti oilaviy huquq normalari bilan tartibga solinadigan munosabatlarni tashkil etadi.
Oila huquqining asosiy prinsiplari:
- oilada erkak va ayol o‘rtasidagi nikohning ixtiyoriyligi;
- oilada er-xotin teng huquqliligi;
- faqat fhdyo organlari tuzgan nikohni tan olish;
- oilaning voyaga yetmagan va mehnatga layoqatsiz a'zolari huquq va manfaatlarining birinchi galda himoya qilinishini ta'minlash;
- farzandlar farovonligi va ravnaqi haqida g‘amxo‘rlik qilish;
- ichki oilaviy masalalarni o‘zaro kelishuv asosida xal qilish;
- farzandlarni oilada tarbiyalashning ustunligi kabilardan iboratdir.
2. Nikoh, uning shartlari va uni tuzish hamda tugatish tartibi.
Erkak va ayol o‘rtasidagi munosabatni albatta rasmiylashtirish shart. Chunki ikki shaxs rasmiylashtirilmagan nikohiy munosabatda yashasalar, ular o‘rtasidagi mulkiy va shaxsiy munosabatlar qonuniy tarzda tartibga solinmaydi. Masalan, ajrim, nafaqa olish, vorislik huquqi, turar joy, farzandlarga bo‘lgan muammolar faqat qonun orqali hal qilinadi.
Qonun nikohdan o‘tishning majburiy shartlari va tartiblariga rioya etilishini talab qiladi.
Nikohdan o‘tishning birinchi sharti – nikohlashishga kelishganlarning o‘zaro ixtiyoriy roziligi.
Ikkinchisi, qonun uchun bo‘lajak kelin-kuyovning nikoh yoshiga yetgan-yetmaganligi muhimdir. Ayollar uchun 17, erkaklar uchun 18 yosh nikoh yoshi deb belgilangan. Uzrli sabablar bo‘lganida, alohida hollarda nikoh yoshi bir yilga kamaytirilishi mumkin.
Oila kodeksida oila tuzishdagi shartlar qatorida, nikoh tuzishga mone‘lik qiladigan holatlar ham qayd etilgan:
1) loaqal bittasi ro‘yxatga olingan boshqa nikohda turgan shaxslar o‘rtasida;
2) nasl-nasab shajarasi bo‘yicha to‘g‘ri tutashgan qarindoshlar o‘rtasida; tug‘ishgan va o‘gay aka-ukalar bilan opa-singillar o‘rtasida, shuningdek farzandlikka oluvchilar bilan farzandlikka olinganlar o‘rtasida;
3) loaqal bittasi ruhiyat buzilishi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar o‘rtasida.
Nikohni qayd qilishning muayyan tartibi ham bor. Bu tartibga ko‘ra, bo‘lajak er bilan xotin nikohdan o‘tishdan oldin ariza berib nikoh qayd etish organlari xodimlaridan nikohdan o‘tish shartlari va tartibi bilan, er-xotinning hamda ota-onalarning huquq va burchlari bilan tanishadilar. So‘ngra nikohni qayd qilish kuni belgilanadi. Kamida bir oy o‘tgach nikoh qayd qilinadi. Oila kodeksining 17-moddasida nikohlanuvchi shaxslarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish, shuningdek tibbiy-irsiy hamda oilani rejalashtirish masalalari bo‘yicha maslahat berish nikohlanuvchi shaxslarning roziligi bilan davlat sog‘liqni saqlash tizimi muassasalari tomonidan amalga oshiriladi.
Tibbiy ko‘rikdan o‘tish nikohlanuvchi shaxslarning roziligi bilan amalga oshirilishi qonunda ko‘rsatilgan bo‘lishiga qaramasdan, bo‘lajak er-xotin bir-birlarini majburlab bo‘lsa ham shu ko‘rikdan albatta o‘tishi lozim. Chunki, hayotda nikohlanuvchilarning biri tanosil kasalligi yoki odam immuniteti taqchilligi virusi (oits infeksiyasi) borligini yashirganligi tufayli qanchadan-qanchalarning azob chekkanligi ma'lum. Qonunga asosan shunday faktlar mavjud bo‘lsa nikohlanuvchilarning ikkinchi tomoni – kasalligini yashirgan shaxs bilan bo‘lgan nikohini haqiqiy emas deb topishni talab qilish huquqiga ega.
Ajrim yoki nikohni tugatilishiga quyidagilar asos bo‘ladi:
1. Er yoki xotindan birining vafot etishi yoki sud tomonidan o‘lgan deb e'lon qilinishi bilan;
2. Er-xotindan birining yoki ikkalasining arizasiga binoan;
3. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan er yoki xotinning vasiysi bergan arizaga muvofiq.
Er-xotin o‘zaro roziligi bo‘lganda yoki birining imzosiga binoan fhdyoda nikohdan ajratish mumkin. Bunday holatlarda er-xotin bir-biridan ajralish to‘g‘risida ariza bergan kundan boshlab uch oy o‘tgandan keyin ariza rasmiylashtiriladi va er-xotinga ajralganliklari to‘g‘risida guvohnoma beriladi.
Er-xotindan birining arizasiga binoan nikoh bekor qilinishida quyidagi sabablar bo‘lishi shart:
Bir tomon bedarak yo‘qolgan deb topilsa;
Sud tomonidan ruhiyati buzilishi sababli muomalaga layoqatsiz deb topilgan bo‘lsa;
Sodir qilgan jinoyati uchun uch yildan kam bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilingan bo‘lsa, o‘rtada voyaga yetmagan bolalari borligidan qat'iy nazar er-xotinning birining arizasiga binoan fhdyoda nikohdan ajratiladi.
Nikohdan ajralish ishlari sudda fuqarolik kodeksida da'vo ishlarini hal qilish uchun belgilangan tartibda ko‘riladi. Sud er-xotinning yarashtirish choralarini ko‘radi. Sud ishning ko‘rilishini boshqa vaqtga qoldirib, er-xotinga yarashish uchun olti oygacha muhlat berishga haqli. Sud agar er bilan xotinning bundan buyon birgalikda yashashiga va oilani saqlab qolishga imkoniyat yo‘q deb topsa, ularni nikohdan ajratadi.
Nikohdan fhdyoda ajratilganda nikohdan ajratilganlik ro‘yxatga olingan kundan, nikohdan sudda ajratilganda esa, sudning hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab nikoh tugatiladi.
Ajraganlar o‘rtasida mulkiy va nomulkiy nizolar vujudga keladi. Mulkiy nizolar er-xotinning birga olgan mulkiga, turar joyiga, hadya mulklariga, omonat kassasidagi pul va boshqa mulklariga qaratilgan bo‘lib, o‘zaro kelisha olmasa sud hal qiladi.
Nomulkiy munosabatga farzand va uning taqdiri bilan bog‘liq er (xotin)ning o‘z familiyasini o‘zgartirish masalalari kiradi. Farzand kim bilan qolishi, farzand bilan bog‘lanish, uning tarbiyasida ishtirok etish muommolari eng og‘ir va tashvishlidir. Chunki ajralganlarning ayrimlari eri (xotini) bilan birgaliqda farzandlaridan ham voz kechishadi, ayrimlari esa farzandini ko‘rishga zor bo‘ladi.
Farzand masalasi sud qaroriga binoan hal qilinadi. Bolalardan qaysi biri otasi yoki onasi bilan qolishi, shuningdek, bolalarning ta'minoti uchun ota-onalarning qaysi biridan qancha miqdorida aliment undirish kerakligi sud qaroriga ko‘ra hal qilinadi.
Sud nikohdan ajratish haqidagi masalani hal qilish bilan birga bir-biridan ta'minot olish huquqiga ega bo‘lgan er yoki xotinning iltimosiga ko‘ra, er yoki xotindan undiriladigan ta'minot miqdorini belgilashi lozim.
Oila kodeksida er va xotin bir-birlariga moddiy yordam berishi ko‘rsatilgan. Jumladan, bular er va xotinning bir-birlariga ta'minot berish majburiyatlari (117-modda); er-xotinning nikohdan ajralgandan keyin bir-biridan ta'minot olish huquqlari (118-modda); er-xotinga beriladigan ta'minot miqdorini belgilash (119-modda); er yoki xotinni ta'minot berish majburiyatidan ozod qilish yoki bu majburiyat muddatini yangilash (120-modda); er-xotinning bir-biridan ta'minot olish huquqining tugashi (121-modda)larda aniqlangan.
Yetarli mablag‘ga ega bo‘lgan sobiq, er (xotin)dan quyidagi asoslarda ta'minot olish huquqi vujudga keladi:
► sobiq xotin homiladorlik davrida va o‘rtada bola tug‘ilgan kundan boshlab uch yil mobaynida;
► o‘rtadagi nogiron bola 18 yoshga to‘lguncha yoki bolalikdan 1-guruh nogironi bo‘lgan bolaga qaragan yordamga muhtoj sobiq xotin (er);
► nikohdan ajralgunga qadar yoki nikohdan ajralgan paytdan boshlab, 1 yil davomida mehnatga layoqatsiz qolgan yordamga muhtoj sobiq er (xotin);
► er yoki xotin nikohdan ajralgan vaqtdan boshlab 5 yil mobaynida pensiya yoshiga yetgan yordamga muhtoj er yoki xotin agar er-xotin uzoq vaqt nikohda turishgan bo‘lsa sud tartibida aliment talab qilish huquqiga egadir.
Sud yuqorida ko‘rsatilgan majburiyatlarda er yoki xotinni ozod qilishi yoxud bu majburiyatni ma'lum muddat bilan cheklashi mumkin. Bu holatlar quyidagilardan iborat:
◘ er-xotin nikohda qisqa vaqt tursalar;
◘ agar o‘ziga ta'minot uchun mablag‘lar to‘lashni talab qilayotgan er yoki xotinning nomunosib xulq-atvori natijasida nikoh bekor bo‘lgan bo‘lsa;
◘ ta'minot talab qilayotgan er-xotin spirtli ichimliklarni, kayf beradigan moddalarni iste'mol qilganligi yoki jinoyat qilganligi natijasida mehnat qobiliyatini yo‘qotgan bo‘lsa;
◘ er-xotinning bir-biridan ta'minot olish huquqi ularning biri yangi nikohga kirganida tugaydi.
Nikohni haqiqiy emas deb topish asoslari quyidagilar:
۞ er-xotinning o‘z roziligi bo‘lmasa, bu roziligini (rozi emasligini) ifoda etish qobiliyatiga ega bo‘lmasa;
۞ nikoh tuzishiga bo‘lajak er yoki xotin majbur qilingan bo‘lsa;
۞ nikohlanuvchilar qonunda ko‘rsatilgan nikoh yoshiga yetmagan bo‘lsalar;
۞ nikohlanuvchilarning loaqal bittasi ro‘yxatga olingan boshqa nikohda tursa;
۞ nasl-nasab shajarasi bo‘yicha to‘g‘ri tutashgan qarindoshlar o‘rtasida, tug‘ishgan va o‘gay aka-ukalar bilan opa-singillar o‘rtasida, shuningdek farzandlikka oluvchilar bilan farzandlikka olinganlar o‘rtasida;
۞ loaqal bittasi ruhiyat buzilishi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilsa;
۞ basharti, nikohlanuvchi shaxslardan biri tanosil kasalligi yoki odam immuniteti taqchilligi virusi (oits) borligini boshqasidan yashirgan bo‘lsa;
۞ shuningdek soxta nikoh, ya'ni er-xotin yoki ulardan biri oila qurish maqsadini ko‘zlamay tuzgan nikoh.
 nikohni haqiqiy emas deb topish sud tartibida amalga oshiriladi. Nikohning haqiqiy emas deb topilishi shunday nikohdan tug‘ilgan yoki nikoh haqiqiy emas deb topilgan kunday keyin 300 kun ichida tug‘ilgan bolalarning huquqlariga ta'sir etmaydi.
Er (xotin) va uning yaqin qarandoshlari bilan xotin (er) qarindoshlarining bir-biriga nisbatan munosabatlari (qayin-bo‘yinchilik va quda-andachilik) o‘zaro huquq va majburiyatlarni keltirib chiqarmaydi.
Bolaning shu onadan tug‘ilganligi (onalik) FHDYo tomonidan tibbiy muassasaning hujjatlariga ko‘ra, bola tibbiy muassasada tug‘ilmagan holda esa, boshqa dalillariga asosan bеlgilanadi.
Ayolning nikoh tuzilgandan keyin yoki erining o‘limi, nikohdan ajratilganligi yoxud nikoh haqiqiy emas, deb topilganligi tufayli nikoh tugaganidan so‘ng 300 kun ichida tug‘ilgan bolasi nikohda tug‘ilgan bola hisoblanadi.
Agar nikoh tugaganidan keyin 300 kun ichida bola tug‘ilsa va bu davrda ayol yangi nikohga kirgan bo‘lsa, bola yangi nikohda tug‘ilgan hisoblanadi. Bunday hollarda sobiq er yoki uning ota-onasi bolaning nasl-nasabi xususida nizolashish huquqiga ega.
Bolaning onasi bilan nikohda bo‘lmagan shaxsning otaligi o‘zini bolaning otasi deb tan olgan shaxs va onaning fhdyoga birgalikda topshirgan arizasiga binoan belgilanadi.
Ona vafot etganda, sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilganda, onaning qaerdaligini aniqlash imkoniyati bo‘lmaganda yoki u onalik huquqidan mahrum qilinganda, otalik vasiylik va homiylik organi bilan kelishilgan holda o‘zini bolaning otasi, deb tan olayotgan shaxsning arizasiga binoan belgilanadi.
Bolaning otasi sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan bo‘lsa, otalikni belgilash to‘g‘risidagi arizani uning nomidan vasiylik va homiylik organining ruxsati bilan uning homiysi berishi mumkin.
O‘lgan kishining to o‘limiga qadar ixtiyorida bo‘lgan huquq va zimmasidagi majburiyatlarning bir qismi (mulkiy, shaxsiy huquq va majburiyatlari) bekor bo‘ladi, shu bilan birga ba'zi mulkiy huquqlar vorislarga o‘tadi. O‘lim qator huquqiy oqibatlar tug‘diradigan faktdir. Shuning uchun o‘lim ham tug‘ilish singari fhdyoda nikoh va oila qonunchiligiga muvofiq qayd etiladi.
3. Oila a'zolarining huquq va majburiyatlari. Er-xotinlik huquq va majburiyatlari shaxsiy va mulkiyga bo‘linadi.
Oilada er-xotin teng huquqli hisoblanadi. Teng huquqlik nikoh tuzish vaqtidan boshlanib, er va xotinning familiya tanlashdagi tengligini vujudga keltiradi. Eri xotinining, xotini erining familiyasiga o‘tishi, har biri o‘z familiyasida qolishi mumkin. Er xotinini majburlab o‘zining familiyasiga o‘tishini talab qilishi qonunda ta'qiqlanadi.
Er-xotin bolalar tarbiyasida va oilaviy turmushning barcha masalalarini birgalikda hal qilish huquqiga egadirlar.
Er-xotin har biri o‘zi tanlagan kasbi, mutaxassisligi, mashg‘ulot turida ishlash huquqiga ega. Er va xotin yashash joylarini tanlashda ham teng huquqli. Bundan er o‘z uyida, xotin o‘z uyida yashashi kerak, degan ma'no chiqmaydi. Lekin turar joy masalasida er va xotin tinch-totuv yashash imkoniyatini ko‘zlab, oilani saqlash maqsadida bu masalaga yondoshishi lozim.
Er va xotinning nikoh davomida orttirgan mol-mulklari, shuningdek nikoh qayd etilgunga qadar, bo‘lajak er-xotinning umumiy mablag‘lari hisobiga olingan mol-mulklari, agar qonun yoki nikoh shartnomasida boshqacha hol ko‘rsatilmagan bo‘lsa, ularning birgalikdagi umumiy mulki hisoblanadi. Er va xotin ularning birgaliqdagi umumiy mulki bo‘lgan mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etishda teng huquqlarga egadir.
Er va xotindan birining umumiy mol-mulkini tasarruf etishi bilan bog‘liq bitim tuzilganda bu harakat boshqasining roziligiga ko‘ra amalga oshirilayotganligini anglatadi.
Er va xotinning nikohga qadar o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulki, shuningdek ulardan har birining nikoh davomida hadya, meros tariqasida yoki boshqa bepul bitimlar asosida olgan mol-mulki ulardan har birining o‘z mulki hisoblanadi.
Qimmatbaho buyumlar va zebu-ziynatlardan boshqa shaxsiy foydalanishdagi buyumlar (kiyim-bosh, poyabzal va boshqa shu kabilar), garchi nikoh davomida er va xotinning umumiy mablag‘i hisobiga olingan bo‘lsa ham, ulardan foydalanib kelgan er va xotinning xususiy mulki hisoblanadi.
Nikohlanuvchi shaxslarning yoki er va xotinning nikohda bo‘lgan davrida va (yoki) er va xotin nikohdan ajratilgan taqdirda ularning mulkiy huquq hamda majburiyatlarini belgilovchi kelishuvi nikoh shartnomasi deb hisoblanadi. Nikoh shartnomasi nikoh davlat ro‘yxatiga olinguniga qadar ham, shuningdek nikoh davrida ham tuzilishi mumkin.
Nikoh shartnomasi yozma shaklda tuziladi va notarial tartibda tasdiqlanishi lozim. Nikoh shartnomasi er va xotinning mavjud mol-mulkiga nisbatan ham, bo‘lg‘usi mol-mulkiga nisbatan ham tuzilishi mumkin. Nikoh shartnomasi er-xotinning kelishuvi bilan istalgan vaqtda o‘zgartilishi yoki bekor qilinishi mumkin.
Voyaga yetmagan bolalarning quydagi huquqlari mavjud:
☺oilada yashash va tarbiyalanish;
☺ota-onasi va boshqa qarindoshlari bilan ko‘rishish, ularning g‘amxo‘rligidan foydalanish;
☺o‘z huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish;
☺o‘z fikrini ifoda etish;
☺ism, ota ismi va familiya olish;
☺ism va familiyasini o‘zgartirish;
☺oilada umumiy mulk, o‘z xususiy mulkiga ega bo‘lish va boshqalar.
Bolaning huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uning ota-onasi (ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar) tomonidan amalga oshiriladi.
Voyaga yetmagan bola qonunga muvofiq to‘la muomala layoqatiga ega deb e'tirof etilsa, u o‘z huquq va majburiyatlarini, shu jumladan himoya huquqini mustaqil amalga oshirishga haqlidir.
Oilada bolaning manfaatlariga taalluqli har qanday masala hal qilinayotganda u bola o‘z fikrini ifoda qilishga, shuningdek har qanday sud muhokamasi yoki ma'muriy muhokama davrida so‘zlashga haklidir.
Bolaga ism ota-onaning kelishuviga binoan, ota ismi – otasining ismiga ko‘ra beriladi. Bolaning familiyasi ota-onaning familiyasiga qarab belgilanadi. Ota-ona turli familiyalarda bo‘lganda ota-onaning kelishuviga binoan bolaga otasining yoki onasining familiyasi beriladi. Ota-onaning xohishiga ko‘ra, bolaga ota yoki ona tomonidan milliy an'analarga ko‘ra boboning ismi bo‘yichi familiya berilishi mumkin.
Fhdyo ota-onaning birgalikdagi arizasiga binoan bola 16 yoshga to‘lguncha uning manfaatlarini e'tiborga olib, ismini o‘zgartirishga, shuningdek unga berilgan familiyani ham otasi yoki onasining familiyasiga qarab o‘zgartirishga haqlidir.
Ota-ona o‘z bolalariga nisbatan teng huquq va majburiyatlarga egadirlar. Ota-onalik huquqlari bolalar 18 yoshga to‘lganlarida (voyaga yetganda), shuningdek, voyaga yetmagan bolalar nikohga kirganlarida hamda qonun bilan belgilangan boshqa hollarda bolalar voyaga yetmasdan to‘la muomala layoqatiga ega bo‘lganlarida tugaydi.
Ota-ona o‘z bolalarini tarbiyalashi shart. Ota-ona o‘z bolalarining tarbiyasi va kamoloti uchun javobgardir. Ular o‘z bolalarining sog‘ligi, jismoniy, ruhiy, ma'naviy va axloqiy kamoloti haqida g‘amxo‘rlik qilishlari shart. Bolalarning huquq va manfaatlarini himoya qilish ularning ota-onasi zimmasiga yuklatiladi.
O‘Zaro Nikohda Bo‘Lmagan, Voyaga Yetmagan Ota-Ona Ulardan Bola Tug‘Ilganda Hamda Ularning Onaligi Va (Yoki) Otaligi Belgilanganda 16 Yoshga To‘Lishlari Bilan Ota-Onalik Huquqlarini Mustaqil Ravishda Amalga Oshirishga Haqlidirlar.
Ota-onalik huquqini amalga oshirishda ota-ona bolalarining jismoniy va ruhiy sog‘lig‘iga, axloqiy kamolotiga zarar еtkazishga haqli emas. Bolalarni tarbiyalash usullari mеnsimaslik, shafqatsizlik, qo‘pollik, insoniy qadr-qimmatni kamsituvchi muomaladan, bolalarni haqoratlash yoki ekspluatatsiya qilishdan xoli bo‘lishi kеrak.
Boladan alohida yashayotgan ota (ona) bola bilan ko‘rishish, uning tarbiyasida ishtirok etish va ta'lim olishi masalasini hal etishda qatnashish huquqiga ega.
Bobo, buvi, aka-uka, opa-singil va boshqa yaqin qarindoshlar bola bilan ko‘rishib turish huquqiga ega.
Ota-ona o‘z farzandlari oldida burchlarini g‘ayriqonuniy asosda bajarmasalar, ular otalik (onalik) huquqidan sud qarori asosida mahrum qilinadi.
Oila kodeksning 78 moddasiga binoan ota-onalik huquqidan mahrum qilish quyidagi hollarda amalga oshiriladi:
• ota-onalik majburiyatlarini bajarishdan bosh tortsa, shu jumladan aliment to‘lashdan bo‘yin tovlasa;
• Uzrsiz sabablarga ko‘ra, o‘z bolasini tug‘ruqxona yoki boshqa davolash muassasasidan, tarbiya, aholini ijtimoiy himoyalash muassasasi va shunga o‘xshash boshqa muassasalardan olishdan bosh tortsa;
• ota-onalik huquqini suiiste'mol qilsa, bolalarga nisbatan shafqatsiz muomalada bo‘lsa, jumladan jismoniy kuch ishlatsa yoki ruhiy ta'sir ko‘rsatsa;
• muttasil ichkilikbozlik yoki giyohvandlikka mubtalo bo‘lsa;
• o‘z bolalarining hayoti yoki sog‘ligiga yoxud eri (xotini)ning hayoti yoki sog‘ligiga qarshi qasddan jinoyat sodir qilgan bo‘lsa.
Ota-onalik huquqidan mahrum qilingan ota-ona qaysi bolaga nisbatan ota-onalik huquqidan mahrum qilingan bo‘lsa, shu bolaga nisbatan bo‘lgan qarindoshlik faktiga asoslangan barcha huquqlardan, shu jumladan undan ta'minot olish, bolali fuqarolar uchun qonun hujjatlarida belgilangan imtiyozlar va nafaqalar olish huquqlaridan mahrum bo‘ladi.
Ota-onalik huquqidan mahrum qilinishi ota-onani o‘z bolasiga ta'minot berish majburiyatidan ozod qilmaydi.
qonun bo‘yicha alimentni ota yoki ona to‘lashi mumkin. farzand kimning qaramog‘ida qolsa o‘sha shaxsga aliment olish huquqi beriladi. voyaga yetgan farzandlar esa, o‘z navbatida, ota-onalari talab qilsalar, ularga ham aliment to‘laydilar. faqat aliment sud hay'ati belgilagan miqdorda amalga oshiriladi. ota-onaga to‘lanadigan aliment miqdori aniq ko‘rsatilmagan.
4. farzandlikka olish, vasiylik va homiylik.
Har bir voyaga yеtgan erkak va ayol, fuqarolar farzanllikka olish huquqiga ega. Faqat qamoqdagilar, ota-onalik huquqidan mahrum qilinganlar, ruhiy kasallar, muomalaga layoqatsizlar yoki narkalogiya muassasalarida ro‘yxatda turuvchilar, jinoiy jazoga tortilganlar bunday huquqdan foydalanishdan mahrumdirlar. Farzandlikka olinish sir saqlanadi.
Farzandlikka olish haqidagi ariza farzandlikka oluvchi shaxs turgan joydagi yoki farzandlikka oluvchi turgan joyidagi vasiylik va homiylik organiga beriladi. Farzandlikka olishga faqat voyaga yetmagan bolalarga nisbatan va ularning manfaatlarinigina ko‘zlab yo‘l qo‘yiladi.
Farzandlikka oluvchining iltimosiga ko‘ra, farzandlikka olinuvchi familiya va ota ismi – farzandlikka oluvchining familiya va ismiga qarab berilishi, shuningdek, farzandlikka olinuvchining ismi o‘zgarishi mumkin.
Farzandlikka olinishning sir saqlanishini ta'minlash maqsadida, farzandlikka olinuvchi bolaning tug‘ilgan joyi haqidagi yozuvini, uning tug‘ilgan vaqti haqidagi yozuvni o‘zgartirishi mumkin. Farzandlikka olishni sir saqlash qonun bilan himoya qilinadi.
Otasiz-onasiz qolgan bolalarga vasiylar va homiylar belgilanadi. Vasiylik va homiylik tuman yoki shaqar hokimiyatining qarori bilan belgilanadi.
| 