1-modul: Kreativ pedagogikaning umumiy asoslari
Reja:
1.“Kreativlik” va “Kreativ pedagogika” tushunchalarining mohiyati.
2.Kreativ pedagogikaning maqsadi, vazifalari, ob'ekti va predmeti.
3.Kreativ pedagogikaning tarkibiy tuzilmasi va asosiy kategoriyalari.
4.Kreativ pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi.
5.Kreativ pedagogikaning ilmiy tadqiqot metodlari.
Tayanch tushunchalar: kreativlik, pedagogika, “Kreativ pedagogika”
fani, fanning maqsadi, fanning vazifalari, fanning ob'ekti, fanning predmeti,
fanning
tarkibiy
tuzilmasi,
fanning
asosiy
kategoriyalari,
Kreativ
pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi, ilmiy- tadqiqot metodlari.
Zamonaviy pedagogikada “kreativ pedagogika” tushunchasi qo'llanila
boshlaganiga hali u qadar ko'p vaqt bo'lmadi. Biroq, o'qitish jarayoniga
innovatsion hamda ijodkorlik yondashuvlarini qaror toptirishga bo'lgan ehtiyoj
“Kreativ pedagogika”ning pedagogik turkum fanlar orasida mustaqil predmet
sifatida shakllanishini ta'minladi. Ushbu predmet asoslarini pedagogika tarixi,
umumiy va kasbiy pedagogika hamda psixologiya, xususiy fanlarni o'qitish
metodikasi, ta'lim texnologiyasi va kasbiy etika kabi fanlarning metodologik
g'oyalari tashkil etadi. “Kreativ pedagogika” fanining umumiy asoslari
mutaxassis, shu jumladan, bo'lajak mutaxassislarning kasbiy kamol topishlari
uchun zarur shart- sharoitni yaratishga xizmit qiladi.
Shaxsning mutaxassis sifatida kasbiy kamol topishi, rivojlanishi o'z
mohiyatiga ko'ra jarayon tarzda namoyon bo'ladi. Kasbiy yetuklik inson
ontogenezining muhim davrlari kasbiy kamol topish, rivojlanish g'oyalarining
qaror topishi (14-17 yosh)dan boshlanib, kasbiy faoliyatning yakunlanishi (55-
60 yosh)gacha bo'lgan jarayonda kechadi. Ijodkor shaxsning shakllanishi va
rivojlanishi uning ichki va tashqi olami o'zgarishining o'zaro mos kelishi,
6
ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar hamda inson ontogengizi – tug'ilishidan
boshlab to umrining oxiriga qadar uzluksizlik, vorisiylikni taqozo etadigan
faoliyat mazmuniga bog'liq.
Ma'lumki, kasbiy tajriba bilim, ko'nikma va malakalarning integratsiyasi
sifatida aks etadi. Biroq, kasbiy-ijoiy faoliyat ko'nikmalarining o'zlashtirilishi
nafaqat amaliy ko'nikma va malakalarning integratsiyasi, mutaxassis sifatida
faoliyatni samarali tashkil etish usul va vositalarini ishlab chiqishni emas, shu
bilan birga kasbiy ijodkorlik metodologiyasidan xabardor bo'lish, ijodiy
tafakkurni rivojlantirish va kreativ xarakterga ega shaxsiy sifatlarining yetarli
darajada o'zlashtirilishi talab etadi.
Ijodkor shaxsning shakllanishini shaxsning o'zaro mos tarzda bajarilgan
ijodiy faoliyat va ijodiy mahsulotlarni yaratish borasidagi rivojlanishi sifatida
belgilash mumkin. Ushbu jarayonning sur'ati va qamrovi biologik va ijtimoiy
omillar, shaxsning faolligi va kreativ sifatlari, shuningdek, mavjud shart-sharoit,
hayotiy muhim va kasbiy shartlangan hodisalarga bog'liq.Zamonaviy sharoitda
pedagogning kreativlik sifatlariga ega bo'lishi taqozo etadi.
Salmoqli amaliy ishlar olib borilayotganligiga qaramay, ko'pchilik
o'qituvchilar hali hanuz shaxs (o'zlarida hamda talabalarda kreativlik sifatlarini
qanday qilib samarali shakllantirish tajribasini o'zlashtira olmayaptilar.
Ta'lim tizimini boshqarish organlari har yili ta'lim muassasalarida yuqori
samaradorlikka erishishga e'tibor qaratadi. Ana shu maqsadda o'quv dasturini
ishlab chiqiladi, yangi o'quv darsliklari yaratiladi. Bu esa ham talabalar, ham
o'qituvchilarni kasbiy o'sishlariga yordam beradi. Olib boriladigan amaliy
harakatlar talabalarda yutuqlarga erishish, olg'a intilishga bo'lgan ehtiyojni
muayyan arajada yuzaga keltiradi, ularning o'quv-bilish qobiliyatlarini bir
qadar rivojlantirishga yordam beradi.
7
Biroq, o'quv yilining oxirida kelib oliy ta'lim muassasalarida talabalarning
fanlarni o'zlashtirishlarida yuqori darajadagi ijobiy natijalar kuzatilmayapti.
Ko'plab talabalarning ta'lim olishga nisbatan qiziqishi yo'qolgan. Buning
natijasida o'qituvchilar ham avvalgidek zavqu shavq bilan kasbiy faoliyatni
tashkil etishni o'ylashmayapti. Ta'lim tizimini boshqaruvchi organlar ta'lim
olishga nisbatan xohish-istagi bo'lmagan talabalar, bu kabi ta'lim oluvchilarni
o'qitishni istamayotgan o'qituvchilar faoliyatini o'zgartirish borasida yangidan-
yangi chora- tadbirlar belgilansa-da, ahvol o'zgarishsiz qolmoqda.
Buning sababi nimada? Balki darslarning avvaldan o'ylab, rejalashtirilib
qo'yilishi talabalar uchun qiziq bo'lmayotgandir, balki balki ta'lim mazmunining
muayyan qolipga solinganligi talabalar uchun hech qanday stimul
bermayotgandir, rag'bat bildirmayotgandir. O'quv mashg'ulotlarining avvaldan
rejalashtirilishidan voz kechish, talabalarda tanqidiy, kreativ tafakkurni
shakllantirish va rivojlantirish, ularni ijodiy fikrlash, yangi g'oyalarni o'ylab
topishga majbur qilish ta'lim olishga bo'lgan munosabatni o'zgartirish, ularni
yutuqlarga erishishga rag'batlantirishda asosiy omil bo'lar. O'quv
mashg'lotlarida yetishmayotgan omil – kreativlik sanaladi.
8
Shaxsda
kreativlik
sifatlarini
rivojlantirish
jarayonining
umumiy
mohiyatini to'laqonli anglash uchun dastlab “Kreativlik” tushunchasining
ma'noni tushunib olish talab etiladi. Ken Robinsonning fikriga ko'ra, “Kreativlik
– o'z qiymatiga ega original g'oyalar majmui” sanaladi.
Gardner esa o'z tadqiqotlarida tushunchani shunday izohlaydi: “Kreativlik
– shaxs tomonidan amalga oshirilaigan amaliy harakat bo'lib, u o'zida muayyan
yangilikni aks ettirishi va ma'lum amaliy qiymatga ega bo'lishi lozim”.
Emebaylning yondashuvi nuqtai nazaridan ifodalansa, kreativlik
“Muayyan soha bo'yicha o'zlashtirilgan puxta bilimlar bilan birga yuqori
darajada noodatiy ko'nikmalarga ham ega bo'lish” demakdir.
Ko'plab tadqiqotlarda intellekt va kreativlik o'rtasidagi aloqadorlik xususida
turlicha qarashlar mavjud. Bir guruh tadqiqotchilar ular o'rtasida hech qanday
bog'liqlik yo'q ekanligini uqtirsalar, ikkinchi guruh vakillari kretivlik va intellekt
darajasi bir-biriga bog'liq ekanligini ta'kidlaydilar.
“Kreativlik” tushunchasi o'zida madaniy xilma-xillikni aks ettiradi. G'arb
kishilari uchun kreativlik, umuman olganda, yangilik sanaladi. Ular kreativlik
negizida noan'anaviylik, qiziquvchanlik, tasavvur, hazil- mutoyiba tuyg'usi va
erkinlik mavjud bo'lishiga e'tiborni qaratadilar.
Sharqliklar esa, aksincha, kreativlikni ezgulikning qayta tug'ilish jarayoni, deb
tushunadilar. Garchi g'arblik va sharqliklarning kreativlik borasidagi qarashlari
turlicha bo'lsa-da, biroq, har ikki madaniyat vakillari ham mazkur sifat va unga
egalikni yuqori baholaydilar.
Patti Drapeau nuqtai nazariga ko'ra kreativ fikrlash, eng avvalo, muayyan
masala yuzasidan har tomonlama fikrlash sanaladi. Har tomonlama fikrlash
talabalardan o'quv topshiriq, masala va vazifalarini bajarishda ko'plab g'oyalarga
tayanishni talab etadi. Bundan farqli ravishda bir tomonlama fikrlash esa birgina
to'g'ri g'oyaga asoslanishni ifodalaydi.
Mushohada yuritishda masala yuzasidan bir va ko'p tomonlama fikrlashdan
birini inkor etib bo'lmaydi. Binobarin, bir va har tomonlama fikrlash kreativlikni
9
shakllantirishda birdek ahamiyat kasb etadi. Ya'ni, topshiriqni bajarish, masalani
yechishda talaba yechimning bir necha variantini izlaydi (ko'p tomonlama fikrlash),
keyin esa eng maqbul natijani kafolatlovchi birgina to'g'ri yechimda to'xtaladi (bir
tomonlama fikrlash).
Yuqorida bildirilgan fikrlarga tayangan holda “kreativlik” tushunchasini
quyidagicha sharhlash mumkin:
Shaxsning kreativligi uning tafakkurida, muloqotida, his- tuyg'ularida,
muayyan faoliyat turlarida namoyon bo'ladi. Kreativlik shaxsni yaxlit holda yoki
uning muayyan xususiyatlarini tavsiflaydi. Kreativlik iqtidorning muhim omili
Kreativlik (lot., ing. “create ” – yaratish, “creative” –
yaratuvchi, ijodkor) – individning yangi g'oyalarni ishlab
chiqarishga tayyorlikni tavsiflovchi va mustaqil omil
sifatida iqtidorlilikning tarkibiga kiruvchi ijodiy
qobiliyati
10
sifatida ham aks etadi. Qolaversa, kreativlik zehni o'tkirlikni belgilab beradi,
“Talabalar e'tiborini ta'lim jarayoniga faol jalb etishni ta'minlaydi.
Xorijiy mamlakatlarda barcha sohalarning mutaxassislari kabi o'qituvchilar
ham o'zlarida kreativlik sifatlari mavjudligi va uning darajasini aniqlab boradi.
Buning uchun ular Ye.P.Torrens tomonidan asoslangan va shaxsning kreativ
tafakkurga egaligini aniqlovchi testdan o'tadi. Mazkur test shaxs kreativligi va uning
darajasini ijodiy faoliyatni tashkil etishdagi faollik, tezkor fikrlash, o'ziga xos
(orginal)lik va takomillashganlik kabi mezonlar bo'yicha baholash imkoniyatini
yaratadi. O'quvchi tomonidan tavsiya etilgan savollarga beriladigan javoblar aynan
mana shu to'rtta mezonni qanotlantirishi lozim.
Kreativ fikrlash har bir ijtimoiy sohada yaqqol aks etishi mumkin.
O'qituvchining ijodkorligi esa u tomonidan tashkil etilaigan kasbiy faoliyatni tashkil
etishga ijodiy (kreativ) yondashuvida aks etadi. So'nggi yillarda ushbu holat
“Pedagogik kreativlik” tushunchasi bilan ifodalanmoqda.
“Kreativ pedagogika” quyidagi ikki holatni kafolatlay olishi zarur:
11
1.O'quvchilar tomonidan o'quv fanlarini past o'zlashtirayotgan va ularini
o'rganishni zerikarli deb hisoblayotgan talabalar e'tiborlarini fan asoslarini
o'zlashtirishga jalb etish;
2.O'qituvchilarga talabalarda kreativ fikrlash va ijodiy faoliyat natijalarini
rag'batlantirishga xizmat qiladigan strategiya va vositalarni tavsiya etish qilish orqali
auditoriyada ulardan samarali foydalanishlari uchun imkoniyat yaratish.
Pedagogning kreativlik sifatlariga ega bo'lmasligi tufayli talabalar ham
qiziqarli va ajoyib g'oyalarga ega bo'lsalar-da, biroq, ularni ifodalashda
sustkashlikka yo'l qo'yadi. Buning sababli ta'lim jarayonida qo'llanilayotgan
metodlar talabalarda erkin, mustaqil fikrlash ko'nikmalarini shakllantirishga xizmat
qilmasligi bilan belgilanadi. Muallif tomonidan tavsiya qilingan vosita va
strategiyalar talabalarda kreativlikni rivojlantirishda o'qituvchilar uchun qo'l keladi
hamda talabalarda o'quv fanlarini o'rganishga bo'lgan qiziqish, intilishni
rivojlantiradi.
Pedagog tomonidan ushbu shakllarda kasbiy faoliyatning samarali tashkil
etilishi uning kreativligi qay darajaa ekanligiga bog'liq bo'ladi.
| 