UZLIKSIZ TA‘LIM PEDAGOGIKASI
167
Ukrainalik tadqiqotchi, muloqot nazariyasi sohasida taniqli mutaxassis Yu.D.Prilyuk tarixiy-lingvistik tadqiqotlar
asosida ushbu atamalarning dastlabki va hozirgi ma‘nolarini etimologik va semantik jihatdan bir-biriga yaqin, shuning
uchun «jamiyatda axborot almashinuvi»ni bildiruvchi tushunchalar sifatida ular o‗zaro tengdir, degan to‗xtamga keladi.
Shunga o‗xshash fikrlarni T.Parsons va K.Cherri kabi etakchi xorijiy olimlar ham bildirishgan. Ikkinchi yondashuv
«kommunikatsiya» va «muloqot» tushunchalarini farqlash bilan bog‗liq. Taniqli faylasuf M.S.Kagan fikricha,
kommunikatsiya va muloqot kamida ikki jihatdan farqlanadi. Birinchidan, «muloqot amaliy, moddiy va ma‘naviy
axborot almashinuvidir va u amaliy-ma‘naviy xarakterga ega, kommunikatsiya esa … u yoki bu xabarlarni uzatish bilan
bog‗liq sof axborot jarayonidir
1
». Ikkinchidan, ular o‗zaro munosabatga kirishayotgan tizimlarning aloqa xossalari
bo‗yicha bir-biridan ajralib turadi. Kommunikatsiya subyekt-obyekt aloqasi bo‗lib, unda subyekt ma‘lum axborotni
uzatadi, obyekt esa axborotning passiv qabul qiluvchi sifatida namoyon bo‗ladi, uning vazifasi axborotni qabul qilish,
tushunish, yaxshi anglash va shu axborotni inobatga olib, harakatlanishdan iborat. Shunday qilib, M.S.Kagan fikricha,
kommunikatsiya bir tomonga yo‗naltirilgan jarayondir
2
. Muloqot esa, aksincha, subyekt-subyekt aloqasi bo‗lib, unda
«xabarlar jo‗natuvchisi va qabul qiluvchilar yo‗q, balki suhbatdoshlar, umumiy faoliyat ishtirokchilari bor». Muloqotda
axborot sheriklar o‗rtasida harakatlanadi, demak, muloqot jarayoni kommunikatsiyadan farqli ravishda ikki tomonlama
yo‗naltirilganlik xarakteriga ega
3
.
Yirik psixolog olim G.M.Andreyevaning fikricha, muloqotni kommunikatsiyaga qaraganda kengroq kategoriya sifatida
talqin etib, muloqot tuzilmasida uchta o‗zaro bog‗langan jihatlarni ajratishni taklif qiladi
4
. A.V.Sokolov muloqot
kommunikativ faoliyatning shakllardan biri, bu shakllar kommunikatsiyaga kirishayotgan sheriklarning maqsadlariga
qarab bir-biridan farqlanadi, deya mazkur fikrga qarshi chiqadi
5
. Yana bir yondashuv bo‗yicha muloqot jamiyatdagi
barcha axborot jarayonlarini qamrab olmaydi, degan fikrni ilgari suruvchi olimlar guruhi mavjud. Vaholanki, axborot
jarayonlari jamiyat organizmini, barcha ijtimoiy tizimostilarni qamrab oladi va ijtimoiy hayotning har qanday, hatto,
eng kichik qismida ham mavjud, shu bilan birga, ular hamisha ham so‗z, nutq yoki matn shaklida bo‗lmasligi mumkin.
Aslida, verbal (so‗z) shaklidagi xabarlar jamiyatda axborot almashinuvining kichik bir ulushini tashkil qiladi, qolgan
vaziyatlarda axborot almashinuvi tildan foydalanmasdan amalga oshiriladi hamda axborot tashuvchilari sifatida
noverbal signallar (mimika, intonatsiya, harakatlar va h.k.), shu bilan birga, madaniyatning moddiy shakllari, buyumlar
xizmat qiladi. Madaniyatning moddiy shakllari axborotni ham makon, ham zamon bo‗yicha uzatishga imkon beradi.
Aynan shuning uchun muloqot insonlar o‗rtasida o‗zaro bog‗liqlikni o‗rnatish va ta‘minlashga qaratilgan hamda,
birinchi navbatda, verbal, ya‘ni til (nutq yoki matn) yordamida amalga oshiriladigan o‗ziga xos axborot almashinuvi
jarayonlarini bildiradi.
