1
Социологический энциклопедический словарь. В русском, английском, немецком, французском и чешском
языках. Редактор – координатор – академик РАН Г.В.Осипов. – Москва: Издательская группа ИНФРА .
Москва: НОРМА, 1998. – С. 210.
UZLIKSIZ TA‘LIM PEDAGOGIKASI
165
borasida muvaffaqiyatga erisha olmaydilar. Qo‗llanadigan belgilar (so‗zlar, imo-ishoralar va boshqalar) zamiridagi
mohiyat muloqotda ishtirok etayotganlarga tanish bo‗lgan taqdirdagina axborot almashish imkoni bo‗ladi.
―Muloqot‖ tushunchasini ―kommunikatsiya‖ tushunchasidan farqlash lozim. Kommunikatsiya jonli va jonsiz tabiatdagi
tizimlar o‗rtasida axborot almashinuvini anglatadi. Hayvonlar o‗rtasidagi signallar almashinuvi, daraxtlardagi irsiy
belgilarning uzatilishi, insonning turli-tuman texnik vositalar bilan aloqaga kirishishi – bularning barchasi
kommunikatsiya hisoblanadi. Muloqot faqat insonlar o‗rtasidagina amalga oshirilishi mumkin. Inson bolasi aynan
boshqalar bilan muloqotda, munosabatda bo‗lish jarayonida ijtimoiylashib, shaxsga aylanib boradi. Muloqot tufayli
inson ijtimoiy tajriba va madaniyatni egallaydi. Umuman olganda, muloqot fenomeni psixologiya fanida atroflicha
o‗rganilgan. B.F.Lomov
1
, L.A.Karpenko va boshqalar muloqotning funksiyalari, ichki tuzilishi, xususiyatlari borasida
jiddiy tadqiqotlar e‘lon qilishgan.
Ularning fikriga tayangan holda
muloqotning
kommunikativ
(axborot uzatish),
interaktiv
(hamkorlikda harakat qilish) va
pertseptiv
(o‗zaro birgalikda idrok etish) funksiyalarini alohida ko‗rsatish
mumkin. Ana shu uchta funksiyaning birligi muloqot jarayonida hamkorlikdagi faoliyat va ishtirokchilarning o‗zaro
ta‘sir etishdagi harakatlarini tashkil etish usuli sifatida maydonga chiqadi.
1.
Muloqotning kommunikativ jihatida individlarning o‗zaro ma‘lumot almashinishi sodir bo‗ladi.
2.
Muloqotning interaktiv jihatida individlar nafaqat bilim va g‗oyalar, balki harakatlar bilan ham o‗zaro ta‘sirni
amalga oshiradilar. Yanada aniqlik kiritadigan bo‗lsak, muloqot shaxslararo birgalikdagi harakat, ya‘ni
odamlarning hamkorlikdagi faoliyati jarayonida tarkib topadigan aloqalari va o‗zaro bir-birlariga ta‘sirining
yig‗indisi sifatida yuzaga chiqadi. Hamkorlikdagi faoliyat va munosabat ijtimoiy qoidalar – odamlarning
birgalikdagi harakati va o‗zaro munosabatlarini qat‘iyan belgilab qo‗yadigan hamda jamiyatda udum bo‗lgan
xulq-atvor namunalari asosida amalga oshiriladigan ijtimoiy nazorat sharoitida yuz beradi. Jamiyat ijtimoiy
qoidalar sifatida qabul qilgan, ma‘qul topgan, udumga aylangan va tegishli vaziyatda turgan har bir kishidan
bajarilishini kutayotgan namunalarning o‗ziga xos tizimini yaratadi. Ularning buzilishi qoidadan chetga
chiqadiganlarning xulq-atvori to‗g‗rilanishini ta‘minlaydigan ijtimoiy nazorat mexanizmlari (ma‘qullamaslik,
ta‘na qilish, jazolash)ni o‗z ichiga oladi.
3.
Muloqotning pertseptiv jihati muloqot jarayonida o‗zaro bir-birini idrok qilish orqali tushunishdir, ya‘ni
muloqotning ushbu jihatida bir kishining ikkinchi kishi tomonidan idrok qilinishi, tushunilishi, baholanishi
kuzatiladi. Muloqotning mazkur jihatida idrok qilinayotgan odamni idrok qiluvchi o‗zining shaxsiy xislatlari
bilan qiyoslash natijasida anglaydi va tushunadi. Idrok qilinayotgan shaxsning o‗rniga idrok qiluvchi o‗z
xohishi bo‗yicha mulohaza yuritishi, uni tushunishga intilishi o‗z-o‗zini anglash negizida namoyon bo‗ladi.
Yuqorida qayd etilgandek, muloqot – bu birinchi navbatda axborot bilan bog‗liq noyob hodisa, o‗ziga xos axborot
jarayonidir. Umuman olganda, axborot jarayonlari axborotni qabul qilish, saralash, saqlash, uzatish va boshqalardan
iborat ijtimoy jarayonlardir. Axborot jarayonlari butun jamiyat organizmini qurshab olib, barcha ijtimoiy tizimlarni
qamraganligi, ijtimoiy hayotning har qanday, hatto, eng kichik qismida ham mavjudligi bilan ahamiyatlidir. Ko‗rinib
turibdiki, ijtimoiy axborot asosiy turlari ichida axborot almashinuvidan iborat muloqot turi ustunlik qiladi. Insonlar
muloqotining chuqur ijtimoiy determinatsiyasi hayot faoliyati va umuman olganda, butun jamiyat rivojlanishi uchun
axborot almashinuvining o‗rni qanchalik muhimligidan dalolat beradi.
«Kommunikatsiya» atamasi fanga XX asrning boshida kirib kelgan. «Kommunikatsiya» lotincha communicatio,
communico so‗zlaridan kelib chiqqan bo‗lib, bog‗layman, muloqot qilaman ma‘nolarini anglatadi. Ijtimoiy fanlarda
kommunikatsiya birgalikda harakat qilish, o‗zaro ta‘sir haqidagi ilmiy bilim sohasi hamda ushbu jarayonlar va ularning
natijalarini ifodalash uchun qo‗llaniladi. Kommunikatsiya muammolariga tadqiqotchilar, ayniqsa, Ikkinchi jahon
urushidan keyin qiziqa boshlashdi. Bunga yaqqol misol sifatida 1960-yillar boshiga kelib, falsafa va sotsiologiya ilmiy
adabiyotlarida kommunikatsiya tushunchasining yuzdan ortiq ta‘riflari mavjud bo‗lganini aytish mumkin. Tasavvur
hosil bo‗lishi uchun mazkur ta‘riflardan faqat to‗rttasni keltirib o‗tamiz:
1.
«Kommunikatsiya – bu murakkab dinamik tizimlar va uning axborotni qabul qilish, to‗plash, o‗zgartirish
imkoniga ega qismlari o‗rtasida axborot almashinuvi».
2.
«Kommunikatsiya – bu axborotni o‗ziga xos almashish, uning emotsional va intellektual mazmunini aks
ettirish jarayoni».
3.
«Kommunikatsiya – insonlarning kongitiv va mehnat faoliyati jarayonida o‗zaro munosabatlarga kirishishning
o‗ziga xos shakli».
4.
«Kommunikatsiya – noverbal va verbal harakatlar natijasida axborot olish».
1
Ломов Б.Ф. Методологическиe и теорeтические проблемы психологии. Москва, 1984, С.242-271.
|
