UZLIKSIZ TA‘LIM PEDAGOGIKASI
186
ya‘ni salom berish uchun ham, alik olish uchun ham «salom» so‘zi ishlatiladigan bo‘ldi. Bu tarixiy an‘analarimizdan
chetlashishdir.
Madaniyatli kishi o‘z aybini bo‘yniga ola bilishi, aybi uchun kechirim so‘rashni ham bilishi zarur. O‘z aybi
uchun kechirim so‘rash, o‘z g‘ururini yerga urish emas, balki odoblilik, xushmuomalalik alomatidir. «Kechirasiz,
mendan o‘tibdi» yoki «Avf eting, bundan so‘ng takrorlanmaydi» deyish bilan kishi o‘zining
odobliligini namoyish
etadi, xolos.
5. Bugunda nutq texnikasi bo‘yicha ishlashning teatrli pedagogika tajribasi asosida nutqiy nafas, tovush,
diksiya, ritmika kabi komplekslarini ishlash ko‘zda tutiladi.
a) Nafas olish. Nafas olish organizmga hayot bag‘ishlovchi fiziologik funksiyani bajaradi. SHu bilan birga
nutqning energiya bazasi bo‘lib ham hisoblanadi.
Nutq so‘zlayotganda nafas olish fonatsion nafas olish deb ataladi (fono-tovush). Kundalik hayotdagi nutq
asosan dialog shaklida bo‘ladi. SHuning uchun ham nafas olish ortiqcha qiyinchilik tug‘dirmaydi. Dars davomida
o‘qituvchi juda ko‘p
gapiradi, yangi mavzuni tushuntiradi, ma‘ruza o‘qiydi. Agar o‘qituvchi nafas olish texnikasini
yaxshi egallamagan bo‘lsa, uning qon tomirlarini urishi tezlashib,
yuzini qizarib ketishi, nafas qisishi sodir bo‘lishi
mumkin.
b) Tovush-chiqarilgan havoni hiqildoqdan o‘tish paytida ovoz pardalarning tebranishi natijasida vujudga
keladi. Tovush o‘zining quyidagi xususiyatlari bilan harakterlanadi:
- tovush kuchi-tovush apparati organlarining faol ishlashiga bog‘liq. CHiqarilayotgan havo oqimining
tovush tirqishiga bo‘lgan bosimi qancha katta bo‘lsa, tovush ham shuncha kuchli bo‘ladi;
- tovush pardozi-tovushni uzoq masofaga uzatilishi va qattiqligini sozlay olishini bildiradi;
- tovushning ixchamligi va harakatchanligi- uning mazmuniga, tinglovchilarga moslab o‘zgartira
olish
qobiliyatini bildiradi;
- diapazon-tovush hajmi bo‘lib, uning chegarasi eng yuqori va quyi ohanglar bilan belgilanadi. Diapazonning
qisqarishi nutqni bir ohangli (zerkarli) bo‘lib qolishiga sabab bo‘ladi. Bir ohangda gapirish axborotni idrok qilishni
susaytiradi, uyquni keltiradi.
- tembr- tovush rangdorligi, yorqinligi hamda uning yumshoqligi va alohidaligidir.
v)
Diksiya
- so‘z, bo‘g‘in, tovushning aytilishidagi to‘g‘ri
va aniqlik, diksiya- aniq talaffuz qilish.
Talaffuzning aniqligi o‘qituvchi uchun professional zarurat bo‘lib, o‘qituvchi nutqini o‘quvchilar tomonidan to‘g‘ri
tushunilishini ta‘minlaydi. Talaffuzning aniqligi aytilayotgan so‘z, bo‘g‘in va tovushlarning qat‘iy aniqligidir. U nutq
apparati barcha a‘zolarini (lablar, jag‘, tishlar, yumshoq va qattiq tanglay, kichik til, kyokirdak,
tomoq orqa devori,
tovush naychalari) birgalikda ishlashiga bog‘liqdir. Til, lablar, yumshoq tanglay, kichik til, va pastki jag‘ nutqda faol
ishtirok etadi. SHuning uchun ham ularni mashq qildirish muhim ahamiyatga egadir.
g)
