|
O’ZBEKISTON TABIATIDA O’SUVCHI FOYDALI O’SIMLIKLARNING TABOBATDAGI O’RNI
|
| bet | 14/15 | | Sana | 15.01.2024 | | Hajmi | 2,43 Mb. | | #138039 |
Bog'liq O\'zbekistondagi foydali o\'simliklar.Otaxonova Dilnozaxon2.3. O’ZBEKISTON TABIATIDA O’SUVCHI FOYDALI O’SIMLIKLARNING TABOBATDAGI O’RNI.
Ma’lumki, hozirgi ilmiy tibbiyotda qo‘llanilib kelinayotgan deyarli barcha o‘simliklar xalq tabobatida qo‘llanilib kelingan bo‘lib, ular tajribalarini o‘rganish natijasida olingan. Xalq tabobati ma’lumotlariga e’tibor bilan qarash, ko‘pincha dorivor o‘simliklarni izlashda samarali natija beradi. Xalq tabobatini o‘rganishni boshlang‘ich bosqichida ahamiyat berish kerak:
1. a) maxsus yoki yo‘l-yo‘lakay ekspeditsiyalar tashkil qilinib xaloyiqdan ma’lumotlarni to‘plash, o‘simliklarni yaxshi biladigan xalq vakillari bilan tanishish, o‘simlik va mahsulotlardan na’munalar olish va boshqalar;
b) adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarni yig‘ishni tashkil qilish. To‘plangan ma’lumotlar orasidan eng karakli va muhimlarini ajrata olish (ilmiy meditsina nuqtai nazardan) katta ahamiyatga ega. Boshidan izlanayotgan dorivor o‘simlikni asosiy shifobaxsh xususiyati borligini tekshirish lozim. Agar birlamchi farmakologik (biologik) tekshirishlar, ma’lumtlardagi ta’sirini tasdiqlasa, ularni kelajakda chuqur o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘ladi, ya’ni farmakognostik (birinchi fitokimyoviy), texnologik (individual moddalarni ajratish yoki yig‘indi preparatlar yaratish), farmakologik (yaratilgan preparatlar asosida chuqur) va nihoyat klinikadagi sinovlar orqali tekshiriladi.
2. Ilmiy tibbiyotda qo‘llanilib kelinayotgan o‘simliklarni yanada chuqurroq o‘rganish. Ko‘pincha hozirgi zamonaviy usullar qo‘llanilib qayta ko‘rib chiqilganda, dorivor o‘simliklarni kimyoviy tarkibi va xossalari o‘rganilganda, tibbiyotda ko‘pdan qo‘llanilib kelinayotgan dorivor o‘simliklar to‘g‘risidagi dunyo qarashlar o‘zgarib, o‘simliklarni tibbiyotda ishlatilish sohalari kengayishiga olib keladi. Bunga xalq tabobatining ma’lumotlari sabab bo‘lib, ro‘yxatdan chiqarilgan dorivor o‘simliklar yana tadqiqotchi olimlarni qaytishiga olib keladi. Masalan, IDF da ro‘yxatga kiritilgan o‘simliklardan qoncho‘p o‘ti, avran, limon o‘t, qora smorodina o‘ti, sovun o‘simligi ildizi va boshqalar. Hozirgi vaqtda ularni ko‘pchiligi yana dorivor o‘simliklar ro‘yxati (katalog) Davlat reestriga kiritilgan.
3. Yangi dorivor o‘simliklarni ularni o‘zaro botanik qardoshligiga asoslangan holda qidirib topish (Filogenetik usul). Ma’lumki botanik jihatdan qardosh o‘simliklarni kimyoviy tarkibi bir xil yoki bir-biriga tarkib jihatdan yaqin, demak farmakologik ta’siri ham o‘xshash bo‘lishi mumkin. O‘simliklardagi biologik qonuniyat bilmini bilish, dorivor o‘simliklarni izlab topishda maqsadli va samarali natija beradi. Olimlar dorivor o‘simliklarni sistematik o‘rni va ularni kimyoviy tarkiblari o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganishga ko‘p e’tibor beradilar. Bu muammoni o‘rganishni o‘ziga yarasha kamchiliklari ham bor. Dorivor o‘simliklarni sistematikadagi o‘rni bilan kimyoviy tarkibidagi qonuniyatlarni ochish bilan, xematoksonomik jarayonda shunday tasodiflar ham aniqlanadiki, o‘simliklarni biokimyoviy belgilari va ularni filogenetik qardoshligida o‘xshashlik yo‘qligi. Undan tashqari filogenetik mutlaqo bir-biriga yaqin bo‘lmagan turli o‘simliklarda bir xil moddalar borligi aniqlangan. Bu va bunga o‘xshash anomaliyalar vaqti soati kelib o‘zini izohini topar. Ammo dorivor o‘simliklarni o‘rganishni hozirgi rivojlanish etapida, xemotoksonomiya bo‘yicha to‘plangan ma’lumotlar yangi dorivor o‘simliklarni maqsadli izlab topish uchun etarli.Dorivor o‘simliklarga bo‘lgan ehtiyojni to‘laligicha qondiraolinmayotgan sabablardan biri, tayyorlash u yoki bu dorivor o‘simlikni turi bilan belgilanayotganidadir. SHu o‘simlikni boshqa turlari esa tayyorlanmaydi. O‘simliklarni filogenetik qardoshligini e’tiborga olib mahsulot bazasini kengaytirish mumkin. SHu ma’lumotdan kelib chiqqan holda o‘z vaqtida bir qancha qardosh (bir turkumning turlari) o‘simliklar o‘rganildi va natijada ular tibbiyot amaliyotida muvaffaqiyatli ishlatila boshlandi. Misol sifatida quyidagilarni keltirish mumkin. Qizil angishvonagul xalq tabobatida ishlatishga asoslangan holda XI asrda tibbiyotda qo‘llashga joriy etildi. O‘sha vaqtda uni Angliya na Germaniyada istisqo (suyuqlikning ko‘p yig‘ilib qolishi sababli organizmning shishishi) kasalligini davolovchi vosita sifatida qo‘llaganlar.
Angishvonagulni birinchi marta 1543 yilda vrach-botanik Fuks tasvirlab yozgan va unga lotin tilida Digitalis («angishvona» -gulini shakli angishvonaga o‘xshagani uchun) deb nom bergan. Angishvonagulni bir turi qizil angishvonagul yovvoyi holda g‘arbiy Evropada o‘sadi. SHuning uchun u Petr I ning buyrug‘iga asosan 1730- yildan ekila boshlandi va Rossiya davlat farmakoneyasining birinchi nashriga kiritildi. Birinchi jahon urushi davrida Ovrupa davlatlaridan Rossiyaga dori-darmonlarni keltirish to‘xtab qolgan bir vaqtda o‘simliklarni botanik qardoshligidan kelib chiqqan holda angishvonagul turkumini Rossiyada yovvoyi holda o‘sadigan boshqa turlarini- yirik gulli angishvonagul va malla angishvonagullarni o‘rganish masalasi ko‘tarildi. O‘tkazilgan tadqiqot ishlari natijasida yirik gulli angishvonagulni qizil angishvonagul bilan bir qatorda tibbiyotda ishlatishga ruxsat etildi va davlat farmakopeyasining VII nashriga kiritildi. SHundan so‘ng tez orada angishvonagulni yovvoyi qolda o‘sadigan boshqa turlaridan-kiprikli angishvonagul va sertuk angishvonagul o‘simliklarining dorivor preparatlari o‘rganildi va tibbiyot amaliyotiga joriy etildi. Quyida yovvoyi holda O‘zbekistonda o‘sadigan o‘simliklarni o‘rganish va tibbiyotga joriy etilish misollari keltirilgan:
Samarqand bo‘znochi-tibbiyotda qo‘llaniladgan qumloq bo‘znochi bilan bir qatorda ishlatishga,
Turkiston aroslon quyrug‘i -besh bo‘lakli arslonkuyruq va oddiy arslonquyruq bilan bir qatorda,
Regel qo‘ziqulog‘i, tikonli ko‘ziquloq bilan bir qatorda, maydagul tog‘rayxon – oddiy tog‘rayhon bilan bir qatorda sariq andiz-qora andiz bilan bir qatorda, dag‘al dalachoy-teshik (oddiy) dalachoy bilan bir qatorda tibbiyot amaliyotida ishlatishga ruxsat etilgan va boshqalar.
Hozirgi kunda Samarqand bo‘znochi guli, Turkiston arslonquyrug‘i o‘ti (yer ustki qismi), Regel qo‘zikuloq o‘ti, maydagul tog‘rayxon o‘ti, dag‘al dalachoy o‘ti va sariq andiz ildizi O‘zbekiston davlat farmakopeyasiga kiritildi.
4. “Elak” usuli. Ushbu usulda ma’lum bir joy yoki tumandagi barcha o‘sayotgan o‘simliklarni biologik faol moddalarini fitokimyoviy tahlil qilish. Bunda tahlil qilinayotgan o‘simliklar orasidan (tahlil elagidan o‘tkazilganda), alkaloidlar, yurak glikozidlari, saponinlar, efir moylari, kumarinlar, flavonoidlar, antraglikozidlar va boshqalar saqlovchi o‘simliklar topilishi mumkin. Bir vaqtlari “Elak” usuli dorivor o‘simliklarni izlab topishda mashhur bo‘lib, uni amalga oshirish uchun ko‘plab ekspeditsiyalar uyushtirilgan edi. Dala sharoitida tahlil qilish uchun soddalshtirilgan sifat va miqdor tahlillari ishlab chiqilgan edi. “Elak” usuli dorivor o‘simliklarni izlab topish bosqichlarida ma’lum ijobiy natijalarni bergan. Ammo bu usul ko‘p mehnat talab qiladigan, qimmatli, maqsadga erishish ehtimolini tasodiflar hal qiladi. Hozirgi vaqtda ekspeditsiya maqsadli yo‘nalishda, ma’lum o‘simlik turlarini yig‘ish bo‘yicha uyushtirilib, ularni xalq tabobatida ishlatilish to‘g‘risidagi ma’lumotlarga tayanib tayyorlanadi. Ma’lum tuman va hududlar o‘simliklarini hammasini tarkibida turli biologik faol moddalar bor-yo‘qligini aniqlash maqsadida kimyoviy tekshirishlar o‘tkazish, bu tahlillar natijasida ko‘pincha birorta kerakli bo‘lgan biologik faol moddaga boy o‘simliklar aniqlanadi va keyinchalik ulardan shu topilgap biologik faol moddani ajratib olish hamda uning asosida yangi dorivor preparat yaratish uchun manba sifatida foydaniladi. Masalan: bahorgi adonis-xalq tabobatining qadimgi dorivor vositasi. Uni yer ustki qismi va ildizi xalq orasida XVII-XVIII asrlardan beri ishlatib kelinadi.
XULOSA
O'zbekistondagi foydali o'simliklar nomli kurs ishida quyidagicha xulosaga kelindi:
foydali o'simliklar nafaqat inson hayotida balki, qishloq xo‘jaligida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Madaniy o'simliklarni asosan oziq-ovqat, tibbiyot, farmatsevtika, chorvachilik va xalq ho'jaligining turli sohalarida keng miqiyosda qo'llanilib kelishini hisobga olsak, ulardan yuqori darajada hosil olish uchun o'simliklarga ekologik ayniqsa abiotik omillarni ta'sirini o'rganish dolzarb vazifalardan biridir.
1. Kurs ishimizda dastlab tanlab olingan foydali o'simliklarning biologiyasi
o'rganildi. Madaniy o'simliklarni biologik xossalarini o'rganishda har bir tanlangan
o'simlik uchun uning vegetativ va generativ organlari tuzilishi, o'simliklarni
rivojlanish bosqichlari va ularda kechadigan o'zgarishlar, respublikamizda
ekiladigan o'simlik navlari haqida ma'lumotlar keltirildi.
2. Shuningdek, foydali o'simliklarga ta'sir qiluvchi abiotik omillar va ularni o'simliklarga ta'sir qilish mexanizmlari ham yoritilgan. Unda asosan madaniy o‘simliklarga bevosita ta‘sir etuvchi abiotik omillar tavsiflari yoritildi.
3. Bitiruv malakaviy ishida tanlangan foydali o‘simliklarni parvarishlash, ularni
yetishtirish texnologiyalari va o‘simliklarni ko‘paytirishning boshqa usullari
bayon etildi.
4. Kurs ishimizda tanlangan foydali o'simliklarga abiotik omillar hisoblangan yorug‘likka bo'lgan ehtiyoj, namlikka bo'lgan talab, yetishtirilayotgan joydagi tuproq xossalari, mineral oziqlanishni ta'siri kabi kriteriyalar o'rganildi.
5. Foydali o'simliklarni etishtirishda dastlab o'simliklarni biologik xossalaridan kelib chiqqan holda, ularga ta'sir qiluvchi ekologik omillarni ayniqsa abiotik omillar me'yorlarini hisobga olish zarur.
|
| |
