172
rawajlanıwında geografiyanın’ ornı h’aqqında mag’lıwmatlardı u’yreniw dawamında
oqıwshılar geografiya pa’nine bolg’an qızıg’ıwshılıg’ı artıp baradı.
Oqıwshılardı geografiyalıq izertlew usılları menen tanıstırıw u’lken a’h’miyetke
iye. Bul jumıslardı tiykarınan geografiya do’geregi alıp baradı. Tu’rli geografiyalıq
izertlewler h’aqqında do’gerek ag’zaları mag’lıwmatlar tayarlap olar tiykarında
lektsiyalar tayarlaydı.
Klasstan tıs jumıslar to’mendegilerdi a’melge asırıwg’a imkan beredi:
Klasstan tıs jumıslarda ta’rbiyalıq jumıslardı alıp barıwg’a
imkan beredi;
klasstan tıs jumıslarda oqıwshılar jasaw ornının’ ta’biyatı, xojalıg’ı h’a’m xalqı
h’aqqındag’ı bilimlerge iye boladı.
klasstan tıs jumıslar alıng’an bilimlerdi turmıs penen baylanıstırıwg’a,
teoriyalıq bilimlerdi a’meliyat penen baylanıstırıwg’a imkan beredi;
klasstan tıs jumıslar oqıwshılardı ka’sipke h’a’m miynetke bag’darlawg’a
imkan beredi; olarda o’z betinshe ju’mıslardı sho’lkemlestiriwdi qa’liplestiredi;
klasstan tıs jumıslar u’y jumısları menen tıg’ız baylanısqan.
Sebebi klasstan
tıs jumıslarda oqıwshılardın’ geografiyalıq bilim h’a’m ko’nlikpeleri ja’nede
teren’lesedi;
klasstan tıs jumıslar, mektepten tıs jumıslar menen tıg’ız baylanısqan. Usı
baylanıslardı alıp barıw klasstan tıs jumıslarının’ mazmunı h’a’m metodlarında
ko’rsetilgen. Mektepten tıs jumıslarda klasstan tıs jumıslarınan parqı olar mektepten tıs
sho’lkemler ta’repinen sho’lkemlestiriledi h’a’m a’melge asırıladı. (jaslar u’yi, jas
turistler u’yi,jas naturalistler u’yi h’a’m t.b.).
Biliw dereklerine qarap klasstan tıs jumısların alıp barıwdın’ to’mendegi
usılların ajıratıw mu’mkin. (Yu.A. Valishin, 1989)
Awızeki usıllar:
lektsiya, sa’wbet, intervyu. Bul usıllarda biliw deregi bolıp
oqıtıwshının’ so’zi esaplanadı. Sa’wbetler, lektsiyalar, intervyulerdi alımlar,
ekspeditsiya xızmetkerleri alıp baradı;
A’meliy usıllar: olar bir yamasa oqıwshılar toparı menen o’tkiziletug’ın
a’meliy jumıslarda qollanıladı. Bul a’meliy shınıg’ıwlarda oqıwshılar geografiyalıq
a’sbap-u’skeneler h’a’m buyımlardan paydalanıw, geografiyalıq
kartalar menen
islesiwdi, qorshag’an ortalıqtı qorg’awdı a’melde u’yrenedi;
Baqlaw usılları: Bul usıllarda ta’biyattı h’a’m xojalıqtı baqlawda qollanıw
mu’mkin. Bul bolsa geografiyalıq qubılıslar h’a’mde baylanıslardı h’a’r ta’repleme
u’yreniwge imkan beredi. Ta’biyattı h’a’m xojalıq iskerligin baqlaw turaqlı h’a’m
waqtınsha bolıwı mu’mkin. Ma’selen: h’awa-rayın, da’rya h’a’m ko’l qa’ddin, jer
qabıg’ının’ h’a’reketleri ku’ndelikli baqlap barıladı. Ta’biyiy geografiyalıq h’a’m
ekonomikalıq geografiyalıq protsesslerdi belgili qurallardan gu’zetiw arqalı da baqlaw
173
mu’mkin. Ma’selen: da’rya erroziyası, jer ju’zinin’ sho’giwi, awıl xojalıg’ı
yamasa
sanaat o’nimlerin islep shıg’arıw h’a’m basqalardı belgili waqıtta baqlaw mu’mkin;
Ta’jiriybe–eksperemental usılı: ta’biyatta baqlaw qıyın bolg’an geografiyalıq
qubılıslardı baqlaw ushın qollanıladı. Ma’selen, sho’gindi jınıslardın’ payda bolıwı,
qurg’aqlardın’ tolqın ta’sirinde jemiriliwi;
Qurıw h’a’m modellestiriw usılı: U’yrenilip atırg’an geografiyalıq
qubılıslardın’ a’h’miyetin ko’rsete alatug’ın modellerdin’ ko’p tu’rliligin jaratıw,
priborlar, u’skeneler, buyımlardı qurıw h’a’m jasaw. Modeller geografiyalıq
obektlerdin’ du’zilisin analizlewde qollanıladı;
Sayaxat usılı: Geografiyalıq qubılıslar ta’biyatta, o’ndiriste, ko’rgizbelerde,
muzeylerde tikkeley u’yreniledi;
Dereklerden u’yreniw usılı: Oqıwshılardın’ o’z betinshe jumıslarında u’lken
a’h’miyetke iye. Bul usıl geografiyalıq qubılıslar h’a’mde obektlerdi u’yreniwdin’ tu’rli
basqıshlarında qollanıladı: izertlewdin’ tayarlıq basqıshında; izertlewdi o’tkiziw
basqıshında; izertlew juwmaqların ulıwmalastırıw basqıshında;
Kartografiyalıq usıl: Geografiyalıq izertlewlerde tiykarg’ı orın tutadı.
Geografiya ta’liminde geografiyalıq bilimlerdi su’wretlewde analiz etiwde h’a’m
u’yreniwde qollanıladı.
Joqarıdag’ı klasstan tıs jumıslardı o’tkiziw usılların oqıwshılardın’ o’z betinshe
bilim alıwların aktivlestiriwdin’ tu’rli basqıshlarında qollanıw mu’mkin.
