168
U’lketanıwshılar u’lke tanıw sayaxatları dawamında u’lke h’aqqında o’z aldına
tariyxıy waqıyalar h’a’m mag’lıwmatlar iye boladı.
Bul xızmet ruwxıy bag’darg’a iye tu’rli quramalılıqqa iye bolg’an da’rejelerden
ibarat. Ma’selen: u’lketanıwshılar a’piwayı bilimlerden baslap ekspeditsiyalardan
alıng’an quramalı bilimlerge deyin iye boladı.
O’zgertiriwshi do’retiwshilik. Bul do’retiwshilik dawamında a’meliy-ruwxıy
qa’diriyatlar payda etiledi. (ko’rgizbeler, tariyxıy, u’lketanıw mu’yeshleri,
mektep
muzeyleri).
Qa’diriyatlarg’a bag’darlang’an do’retiwshilik tiykarg’ı ruwxıylıq qa’siyetke iye.
Bul do’retiwshilik arqalı h’a’r qanday insan o’zi ushın h’a’m ja’miyet ushın ol yamasa
bul tariyxıy mag’lıwmatlardı waqıyalardı, insanlardın’ qah’armanlılıg’ının’ a’h’miyetin
an’laydı. Qa’diriyatlarg’a bag’darlang’an do’retiwshilik ma’deniy qa’diriyatlardı islep
shıg’arıwshı, qa’lbinde olardı qabıllawshı sıpatında da ko’rsetiwge boladı. Ma’selen,
u’rp-a’detlerdin’ a’wladtan-a’wladqa o’tiwi. Bunda u’lken a’wlad ma’deniy
qa’diriyatlardı islep shıg’arıwı, jas a’wlad bolsa onı qabıl etiwine aytıladı.
Usı do’retiwshilik u’lke tariyxı h’aqqında jan’a bilimlerdi alıw protsessinde
ju’da’ u’lken a’h’miyetke iye boladı. U’lke tariyxı h’aqqında tabılg’an h’a’r
qanday
jan’a mag’lıwmat u’lke h’aqqındag’ı jan’a bilim esaplanadı.
Joqarıda ko’rsetilgen tariyxıy-u’lketanıwshılıq xızmetinin’ barlıq tu’rleri bir-biri
menen o’z-ara tıg’ız baylanısqan h’a’m anıq do’retiwshilik sıpatında ko’rsetiledi.
Tariyxıy geografiyalıq u’lketanıwshılıqtın’ tiykarg’ı obektleri to’mendegiler
bolıp esaplanadı:
u’lkenin’ qa’dimgi da’wirlerdegi tariyxıy waqıyaları;
u’lkenin’ orta a’sirlerde payda bolg’an tariyxıy waqıyaları;
u’lkenin’ g’a’rezsizlik jıllarındag’ı tariyxıy waqıyaları;
u’lkenin’ arxeologiyalıq sharayatı;
u’lkenin’ etnografiyalıq sharayatın u’yreniw.
U’lketanıwshılıqtag’ı
arxeologiyalıq
bag’dar
u’lkedegi
arxeologiyalıq
esteliklerdin’ jaylasıwı, saqlanıw sharayatı, tu’ri anıqlanadı. Tabılg’an materiallıq zatlar
arqalı u’lkenin’ qa’dimgi tariyxı tiklenedi.
Etnografiyalıq u’lketanıwshılıqtın’ obekti bolıp, u’lkenin’ ma’deniy h’a’m
turmıslıq o’zgeshelikleri esaplanadı. U’lkedegi tariyxıy h’a’m ma’deniy estelikler u’lke
tariyxın u’yreniwde tiykarg’ı materiallıq da’liller bolıp xızmet etedi.
Ma’deniy estelikler-bul sotsiallıq waqıyalar qatarına kiredi h’a’m sotsiallıq
rawajlanıw protsessin belgilep beredi. Ma’deniy esteliklerde tariyxıy waqıyalardın’
izleri saqlanıp qalg’an boladı, olar qa’dimgi a’wladlar h’aqqında mag’lıwmatlar beredi.
169
Sanaat esteliklerine monumental,
suwretlew, a’meliy-dekorativ h’a’m basqada
tu’rleri kiredi.
Hu’jjetli esteliklerge ma’mleketlik xu’jjetler, jazba h’a’m sızılma h’u’jjetler,
kino-foto h’u’jjetler, qa’dimgi qol jazbalar, folklor, kitaplar kiredi.
Kelip shıg’ıwına qarap tariyxıy estelikler eki toparg’a bo’linedi: zamanago’y
tariyxıy estelikler; tariyxıy waqıyalardı ma’n’gilestiriw maqsetine qurılg’an estelikler.
Zamanago’y esteliklerge to’mendegiler kiredi:
jazba h’a’m baspa h’u’jjetler-jılnamalar, nızamlı h’u’jjetler, maqtaw
jarlıqları, jeke h’u’jjetler h’a’m t.b;
fotosu’wretler, h’u’jjetli kino kadrlar, jazıp alıng’an dawıslar;
materiallıq estelikler (o’nermentshilik h’a’m turmıs buyımları,
tag’ınshaqlar, ten’geler, a’meliy sanaat tu’rleri h’a’m t.b.).
Tariyxıy esteliklerdin’ ekinshi tu’rine to’mendegiler kiredi:
memorial kompleksler, estelikler, monumentler, byustler, obeliskler,
memorial
taxtalar; arxitektura qurılısları h’a’m t.b.
Etnografiyalıq estelikler xalıqtın’ etnikalıq h’a’m ma’deniy turmısın ko’rsetedi.
Etnografiya bul tariyx pa’ninin’ tarmag’ı bolıp, etnografiyalıq esteliklerdi analizlew
tiykarında xalıqlar h’a’m milletlerdin’ kelip shıg’ıwı, tarqalıwı, olardın’ ma’deniyatı
h’a’m turmısının’ o’zine ta’n qa’siyetlerin, tariyxiy h’a’m ma’deniy turmıs
baylanısların u’yretedi.
Etnografiyalıq estelikler to’mendegi toparlarg’a bo’linedi:
ku’ndelikli turmıs predmetleri,miynet quralları;
kiyimler h’a’m tag’ınshaqlar o’nermentshilik, xalıq a’meliy sanaatı
predmetleri;
diniy ma’resimler, u’rp-a’detlerde qollanılatug’ın predmetler;
U’lke tariyxın izertlewdin’ maqseti h’a’m wazıypalarınan kelip shıg’ıp
h’a’r bir izertlew tu’ri belgili bir ta’rtipte alıp barıladı. U’lketanıw maqsetlerinde
ko’binese bir ko’shenin’ yamasa awıldın’ tariyxı u’yreniledi.
Arxeologiyalıq izertlewler eki u’lken toparg’a bo’linedi:
dala jumısları. Dalada tiykarg’ı arxeologiyalıq qıdırıw h’a’m qazıw
jumısları aqırında esabat jazıladı. Usı esabat tariyxıy derek bolıp esaplanadı;
izertlew juwmag’ında alıng’an mag’lıwmatlardı analizlew.
Arxeologiyalıq izertlewlerdin’ tiykarg’ı deregi bolıp arxeologiyalıq estelikler
esaplanadı. Arxeologiyalıq esteliklerge to’mendegiler kiredi: qa’dimgi adamlardın’
ma’nzilleri; qa’dimgi qalalar; qa’dimgi qa’birler; qa’dimgi qurılıslar (ko’pirler,
kanallar,), baylıqlar (ten’geler, tag’ınshaqlar).
170
Orta Aziyada qa’dimgi adamlar jasag’an ma’nzillerin qıdırıw qa’dimgi
suwg’arıw sistemaları tarqalg’an orınlarda alıp barıladı. Sebebi ko’p g’ana qa’dimgi
ma’nziller suwg’arıw sistemaları boylap jaylasadı.
Arxeologiyalıq qazıw ju’mısları dalada alıp barılatug’ın tiykarg’ı arxeologiyalıq
izertlewler esaplanadı. Qazıw jumısların alıp barıwdan aldın anıq obekt tan’lap alınadı
h’a’m estelik jaylasqan orınnın’ planı du’ziledi.
Son’ izertlew jumısları to’mendegi ta’rtipte alıp barıladı:
1. Ha’r bir qatlam ushın plan du’ziledi h’a’m onda anıqlang’an tabılmalar
belgilenedi h’a’m imarattın’ qaldıqları sızıladı. Ha’r bir tabılma qaysı kvadrattan h’a’m
qaysı teren’likten tabılg’anlıg’ı jazıp qoyıladı.
2. Ha’r bir tabılma oralıp etiketka japıstırıladı, etiketkada esteliktin’ atı, jılı, sanı,
kvadrat sanı, teren’ligi jazıp qoyıladı.
SORAW HA’M TAPSIRMALAR
1. Oqıw sayaxatlarının’ maqset h’a’m wazıypaları nelerden ibarat?
2. Ta’biyiy geografiyalıq sayaxatlardın’ tiykarg’ı maqseti ne?
3. Oqıw sayaxatlarının’ qanday tu’rlerin bilesiz?
4. Ulıwma h’a’m ta’biyiy geografiyalıq sayaxatları qaysı waqıtları o’tkiziledi?
5.Sotsiallıq h’a’m ekonomikalıq oqıw sayaxatları qaysı klasslarda o’tkiziledi?
6. Sanaat h’a’m awıl xojalıg’ı ka’rxanaları qanday ta’rtipte u’yreniledi?
7. Tariyxıy-geografiyalıq u’lketanıwshılıqtın’ obektlerine neler kiredi?
8. Arxeologiyalıq izrtlewler neshe toparg’a bo’linedi?
