Arnawlı ekonomikalıq geografiyalıq oqıw sayaxatları

168 
U’lketanıwshılar u’lke tanıw sayaxatları dawamında u’lke h’aqqında o’z aldına 
tariyxıy waqıyalar h’a’m mag’lıwmatlar iye boladı. 
Bul xızmet ruwxıy bag’darg’a iye tu’rli quramalılıqqa iye bolg’an da’rejelerden 
ibarat. Ma’selen: u’lketanıwshılar a’piwayı bilimlerden baslap ekspeditsiyalardan 
alıng’an quramalı bilimlerge deyin iye boladı. 
O’zgertiriwshi do’retiwshilik. Bul do’retiwshilik dawamında a’meliy-ruwxıy 
qa’diriyatlar payda etiledi. (ko’rgizbeler, tariyxıy, u’lketanıw mu’yeshleri, mektep 
muzeyleri). 
Qa’diriyatlarg’a bag’darlang’an do’retiwshilik tiykarg’ı ruwxıylıq qa’siyetke iye. 
Bul do’retiwshilik arqalı h’a’r qanday insan o’zi ushın h’a’m ja’miyet ushın ol yamasa 
bul tariyxıy mag’lıwmatlardı waqıyalardı, insanlardın’ qah’armanlılıg’ının’ a’h’miyetin 
an’laydı. Qa’diriyatlarg’a bag’darlang’an do’retiwshilik ma’deniy qa’diriyatlardı islep 
shıg’arıwshı, qa’lbinde olardı qabıllawshı sıpatında da ko’rsetiwge boladı. Ma’selen, 
u’rp-a’detlerdin’ a’wladtan-a’wladqa o’tiwi. Bunda u’lken a’wlad ma’deniy 
qa’diriyatlardı islep shıg’arıwı, jas a’wlad bolsa onı qabıl etiwine aytıladı. 
Usı do’retiwshilik u’lke tariyxı h’aqqında jan’a bilimlerdi alıw protsessinde 
ju’da’ u’lken a’h’miyetke iye boladı. U’lke tariyxı h’aqqında tabılg’an h’a’r qanday 
jan’a mag’lıwmat u’lke h’aqqındag’ı jan’a bilim esaplanadı. 
Joqarıda ko’rsetilgen tariyxıy-u’lketanıwshılıq xızmetinin’ barlıq tu’rleri bir-biri 
menen o’z-ara tıg’ız baylanısqan h’a’m anıq do’retiwshilik sıpatında ko’rsetiledi. 
Tariyxıy geografiyalıq u’lketanıwshılıqtın’ tiykarg’ı obektleri to’mendegiler 
bolıp esaplanadı: 

u’lkenin’ qa’dimgi da’wirlerdegi tariyxıy waqıyaları; 

u’lkenin’ orta a’sirlerde payda bolg’an tariyxıy waqıyaları; 

u’lkenin’ g’a’rezsizlik jıllarındag’ı tariyxıy waqıyaları; 

u’lkenin’ arxeologiyalıq sharayatı; 

u’lkenin’ etnografiyalıq sharayatın u’yreniw. 
U’lketanıwshılıqtag’ı 
arxeologiyalıq 
bag’dar 
u’lkedegi 
arxeologiyalıq 
esteliklerdin’ jaylasıwı, saqlanıw sharayatı, tu’ri anıqlanadı. Tabılg’an materiallıq zatlar 
arqalı u’lkenin’ qa’dimgi tariyxı tiklenedi. 
Etnografiyalıq u’lketanıwshılıqtın’ obekti bolıp, u’lkenin’ ma’deniy h’a’m 
turmıslıq o’zgeshelikleri esaplanadı. U’lkedegi tariyxıy h’a’m ma’deniy estelikler u’lke 
tariyxın u’yreniwde tiykarg’ı materiallıq da’liller bolıp xızmet etedi. 
Ma’deniy estelikler-bul sotsiallıq waqıyalar qatarına kiredi h’a’m sotsiallıq 
rawajlanıw protsessin belgilep beredi. Ma’deniy esteliklerde tariyxıy waqıyalardın’ 
izleri saqlanıp qalg’an boladı, olar qa’dimgi a’wladlar h’aqqında mag’lıwmatlar beredi.

169 
Sanaat esteliklerine monumental, suwretlew, a’meliy-dekorativ h’a’m basqada
tu’rleri kiredi. 
Hu’jjetli esteliklerge ma’mleketlik xu’jjetler, jazba h’a’m sızılma h’u’jjetler, 
kino-foto h’u’jjetler, qa’dimgi qol jazbalar, folklor, kitaplar kiredi. 
Kelip shıg’ıwına qarap tariyxıy estelikler eki toparg’a bo’linedi: zamanago’y 
tariyxıy estelikler; tariyxıy waqıyalardı ma’n’gilestiriw maqsetine qurılg’an estelikler. 
Zamanago’y esteliklerge to’mendegiler kiredi: 

jazba h’a’m baspa h’u’jjetler-jılnamalar, nızamlı h’u’jjetler, maqtaw 
jarlıqları, jeke h’u’jjetler h’a’m t.b; 

fotosu’wretler, h’u’jjetli kino kadrlar, jazıp alıng’an dawıslar; 

materiallıq estelikler (o’nermentshilik h’a’m turmıs buyımları, 
tag’ınshaqlar, ten’geler, a’meliy sanaat tu’rleri h’a’m t.b.). 
Tariyxıy esteliklerdin’ ekinshi tu’rine to’mendegiler kiredi: 
memorial kompleksler, estelikler, monumentler, byustler, obeliskler, memorial 
taxtalar; arxitektura qurılısları h’a’m t.b. 
Etnografiyalıq estelikler xalıqtın’ etnikalıq h’a’m ma’deniy turmısın ko’rsetedi. 
Etnografiya bul tariyx pa’ninin’ tarmag’ı bolıp, etnografiyalıq esteliklerdi analizlew 
tiykarında xalıqlar h’a’m milletlerdin’ kelip shıg’ıwı, tarqalıwı, olardın’ ma’deniyatı 
h’a’m turmısının’ o’zine ta’n qa’siyetlerin, tariyxiy h’a’m ma’deniy turmıs 
baylanısların u’yretedi. 
Etnografiyalıq estelikler to’mendegi toparlarg’a bo’linedi: 

ku’ndelikli turmıs predmetleri,miynet quralları; 

kiyimler h’a’m tag’ınshaqlar o’nermentshilik, xalıq a’meliy sanaatı 
predmetleri; 

diniy ma’resimler, u’rp-a’detlerde qollanılatug’ın predmetler; 

U’lke tariyxın izertlewdin’ maqseti h’a’m wazıypalarınan kelip shıg’ıp 
h’a’r bir izertlew tu’ri belgili bir ta’rtipte alıp barıladı. U’lketanıw maqsetlerinde 
ko’binese bir ko’shenin’ yamasa awıldın’ tariyxı u’yreniledi.
Arxeologiyalıq izertlewler eki u’lken toparg’a bo’linedi: 

dala jumısları. Dalada tiykarg’ı arxeologiyalıq qıdırıw h’a’m qazıw 
jumısları aqırında esabat jazıladı. Usı esabat tariyxıy derek bolıp esaplanadı; 

izertlew juwmag’ında alıng’an mag’lıwmatlardı analizlew. 
Arxeologiyalıq izertlewlerdin’ tiykarg’ı deregi bolıp arxeologiyalıq estelikler 
esaplanadı. Arxeologiyalıq esteliklerge to’mendegiler kiredi: qa’dimgi adamlardın’ 
ma’nzilleri; qa’dimgi qalalar; qa’dimgi qa’birler; qa’dimgi qurılıslar (ko’pirler, 
kanallar,), baylıqlar (ten’geler, tag’ınshaqlar). 

170 
Orta Aziyada qa’dimgi adamlar jasag’an ma’nzillerin qıdırıw qa’dimgi 
suwg’arıw sistemaları tarqalg’an orınlarda alıp barıladı. Sebebi ko’p g’ana qa’dimgi 
ma’nziller suwg’arıw sistemaları boylap jaylasadı. 
Arxeologiyalıq qazıw ju’mısları dalada alıp barılatug’ın tiykarg’ı arxeologiyalıq 
izertlewler esaplanadı. Qazıw jumısların alıp barıwdan aldın anıq obekt tan’lap alınadı 
h’a’m estelik jaylasqan orınnın’ planı du’ziledi.
Son’ izertlew jumısları to’mendegi ta’rtipte alıp barıladı: 
1. Ha’r bir qatlam ushın plan du’ziledi h’a’m onda anıqlang’an tabılmalar 
belgilenedi h’a’m imarattın’ qaldıqları sızıladı. Ha’r bir tabılma qaysı kvadrattan h’a’m 
qaysı teren’likten tabılg’anlıg’ı jazıp qoyıladı. 
2. Ha’r bir tabılma oralıp etiketka japıstırıladı, etiketkada esteliktin’ atı, jılı, sanı, 
kvadrat sanı, teren’ligi jazıp qoyıladı. 
SORAW HA’M TAPSIRMALAR 
1. Oqıw sayaxatlarının’ maqset h’a’m wazıypaları nelerden ibarat? 
2. Ta’biyiy geografiyalıq sayaxatlardın’ tiykarg’ı maqseti ne? 
3. Oqıw sayaxatlarının’ qanday tu’rlerin bilesiz? 
4. Ulıwma h’a’m ta’biyiy geografiyalıq sayaxatları qaysı waqıtları o’tkiziledi? 
5.Sotsiallıq h’a’m ekonomikalıq oqıw sayaxatları qaysı klasslarda o’tkiziledi? 
6. Sanaat h’a’m awıl xojalıg’ı ka’rxanaları qanday ta’rtipte u’yreniledi? 
7. Tariyxıy-geografiyalıq u’lketanıwshılıqtın’ obektlerine neler kiredi? 
8. Arxeologiyalıq izrtlewler neshe toparg’a bo’linedi? 

Download 1,58 Mb.